از سیل قم، تا نشست زمین در پایتخت

مینو صابری

در پی وقوع سیلی که در یازدهم فروردین در شهر قم روی داد علاوه بر کشته و ناپدید شدن تعدادی از هموطنانمان خسارات مالی بسیاری بر جا گذاشت.

مهندس محمد درویش، عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور هستند.

ابتدا از شما می‌خواهم در‌باره علت سیلی که اخیراً در قم روی داد و خساراتی به بار آورد توضیحاتی بفرمایید.

سیلی که در روز یازدهم فروردین‌ماه در قم اتفاق افتاد، سیل بسیار معمولی‌ای بود. با توجه به وضعیت اقلیمی قم که در منطقه‌ی نیمه‌خشک قرار گرفته، یکی از ویژگی‌های سرزمین‌های خشک و نیمه‌خشک، وجود رخداد سیل غیر قابل پیش‌بینی است‌.

بنابراین آنچه در قم اتفاق افتاد از نظر دانش آب‌شناسی و علم آب‌خیزداری یک رخداد کاملاً طبیعی بود، منتها سوال این است که چرا یک رخداد کاملاً طبیعی در قم باید یک چنین خسارت‌هایی را هم از نظر مالی و هم از نظر جانی و هم از نظر زیر ساختی به شهر قم و مناطق اطراف آن وارد کند.

مهندس محمد درویش، عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور

آخرین سیلی که رودخانه قم پیش از این حادثه اخیر داشته چه زمانی بوده؟

رودخانه قم، آنچه از مرکز شهر عبور می‌کند عرضی حدود صد و پنجاه متر و عمقی حدود سه تا چهار متر دارد‌، یک چنین عرض بستری نشان می‌دهد که رودخانه‌ی «قمرود» که از کوه‌های گلپایگان سرچشمه می‌گیرد، رودخانه‌ای است که پتانسیل بالایی در حمل حداکثر سیلاب دارد و با توجه به حوزه‌ی آبخیز بالا‌دستش که مساحت بسیار گسترده‌ای را می‌پوشاند و بالای یک میلیون و نیم هکتار وسعت دارد، چنین عرض بستری طبیعی است.

آخرین باری که در شهر قم سیل آمده، شاید حدود بیست سال پیش باشد، دقیقاً تاریخ آن یادم نیست ولی همان‌طور که گفتم به دلیل قرار گرفتن قم در منطقه خشک، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که در دوره‌های منظمی شاهد سیل باشیم.

دوره‌ی برگشت همین سیلی را که اخیراً اتفاق افتاده، پنجاه ساله حساب کرده‌اند، این به آن معنی نیست که هر پنجاه سال یکبار دقیقاً اتفاق می‌افتد و حالا که اتفاق افتاد دیگر خیال قمی‌ها می‌تواند راحت باشد که چنین سیلی تا پنجاه سال دیگر نیست.

از نظر آماری مثلاً اگر به طور متوسط مقیاس یک میلیون ساله در نظر بگیریم ممکن است یک چنین سیلی هر پنجاه سال یکبار اتفاق بیافتد ولی امکان دارد سه بار در سال چنین سیلی اتفاق بیافتد.

چرا می‌گویم پنجاه سال چیزی نیست به خاطر این‌که معمولاً سر ریز سدها را بر اساس دوره برگشت هزار ساله طراحی می‌کنند و بنابراین اگر یک سیلی با دوره برگشت صد، دویست یا سیصد ساله بیاید خب کاملاً طبیعی است و قاعدتاً سازه‌های هیدرولوژیک باید در برابر یک چنین سیلی مقاومت داشته باشند.

خود من یکی، دوبار که به صورت تصادفی از شهر قم رد می‌شدم دقیقاً یادم هست آن‌قدر ارتفاع آبی که از قمرود حرکت می‌کرد در بستر سیلابش از مرکز شهر، زیاد بود که مردم و شهرداری کیسه‌های شن گذاشته بودند که آب به سمت خیابان سرازیر نشود و حتی در بعضی جاها سرازیر هم شده بود. مردم قم سیل‌های خیلی بزرگ‌تری را به چشم خودشان دیده‌اند.

حدود دو، سه هفته از این جریان می‌گذرد ولی آن چیزی که باعث شد از شما بخواهم در این مورد توضیح دهید، پیش‌بینی‌ای است که شما قبلاً کرده بودید، آیا این پیش‌بینی را به مسئولین مربوطه هم گوشزد کرده بودید؟

حقیقت این است که پیش‌بینی‌ای که من کردم پیش‌بینیِ خارق‌ا‌لعاده‌ای نبود، هر کسی که با الفبای دانش آب‌خیزداری آشنا باشد به راحتی در می‌یابد که ساخت و ساز در بستر سیلابی رودخانه‌ی بزرگی مثل قم‌رود نهایت نابخردی است.

سال گذشته که من از قم بازدید می‌کردم وقتی این ساخت و سازه‌ای بیرویه را دیدم یعنی دیگر بحث عبور ترافیکی گذشته بود، یعنی در ابتدا شهرداری گفته بود به دلیل مشکلات ترافیکی، یک جاده میانگذری از وسط آبراهه رد می‌کنیم که مشکلات ترافیکی قم برطرف شود بعد گفتند که پارکینگ به اندازه‌ی کافی نداریم و زائران زیادی برای زیارت حضرت معصومه (ع) می‌آیند.

یک بخشی از بستر سیلابی رودخانه را به پارکینگ تبدیل کردند و اخیراً هم که طرح گسترش حرم حضرت معصومه را دقیقاً دارند روی خود رودخانه پیاده می‌کنند و پِی‌اش را هم زده‌اند و عملاً دیگر چیزی از رودخانه باقی نگذاشته‌اند یک قسمتی از رودخانه را هم به پارک تبدیل کردند و نیمکت گذاشته‌اند و فضای سبز درست کردند.

سال گذشته با مسئول شهرداری قم که صحبت کردم به او صراحتاً هشدار دادم و گفتم این کار، کار درستی نیست و اگر سیل بیاید خسارات جبران‌ناپذیری به بار می‌آورد، ایشان خیلی راحت گفت که ما این‌قدر پول از محل طرح درآمد سازی شهرداری قم (ازاین محل) در آورده‌ایم که با بخشی از آن می‌توانیم خسارت‌ها را جبران کنیم.

علاوه بر این‌که من این پیش‌بینی را کرده بودم جالب است که سازمان امور آب استان قم، به دلیل ساخت و سازها یک سال قبل از آن شکایت رسمی از شهرداری کرده بود.

حتی رئیس حوادث غیر مترقبه‌ی وزارت کشور سال گذشته که از قم بازدید داشت، به مسئولین شهری قم به صراحت هشدار داده بود که این کارشان می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری به بار بیاورد. ولی متأسفانه هیچ‌کدام از این نهادهای قانونی و کارشناسی در قم نتوانستند کاری از پیش ببرند و شهرداری آن کاری را که دوست داشت انجام داد تا به این فاجعه تبدیل شد.

بعد از این اتفاق چه تصمیمی گرفته‌اند؟

استانداری قم فرموده‌اند به دلیل این‌که به زمین رودخانه‌ی قم نیاز داریم که هم می‌خواهیم مسأله پارکینگ‌مان را حل کنیم و هم گسترش حرم را داشته باشیم، تصمیم گرفته‌اند مسیر قم‌رود را عوض کنند.

آیا تغییر مسیر رودخانه، گزینه مناسبی است؟

اصلاً گزینه مناسبی به نظر نمی‌رسد به دلیل این‌که رودخانه قم، رودخانه‌ای است که قدمت چندین صد هزار ساله دارد، یعنی حداقل بعد از دوران چهارم زمین‌شناسی مسیر رودخانه همین شکلی است که الآن هست و در حقیقت شیب هیدرولوژیک دشت قم از هر دو سمت به سوی رودخانه است و زهکش طبیعی دشت قم است.

به مفهوم دیگر حتی اگر این‌ها موفق بشوند مسیر قم‌رود را عوض کنند، حوزه آبریزی شهر قم که مصرف قابل توجهی هم دارد، (هشتاد و دو کیلومتر مربع وسعت کلانشهر قم است) به‌هیچ عنوان کانال‌ها و مسیرهایی که در شهر قم وجود دارد، جوابگوی حجم آبی که در اثر یک بارندگی مثلاً با دور برگشت صدساله اتفاق بیافتد نیست و این آب به صورت طبیعی به سمت همین بستر قم‌رود هدایت می‌شود و اگر اینجا ساخت و سازی اتفاق بیافتد ممکن است یک فاجعه بسیار بزرگ‌تری را به بار بیاورند.

اصولاً داشتن رودخانه در هر شهر یکی از مزیت‌های نسبی شهرها تلقی می‌شود و بسیاری از شهرهای بزرگ چه در مناطق خشک و چه در قاره اروپا به واسطه وجود همین رودخانه‌هاشان مشهور هستند. فرض کنید اگر قم‌رود نبود اصولاً شهر قمی ایجاد نمی‌شد و حیات تمدن دیرپای قم، مدیون قم‌رود است.

باید سعی کنیم از این مزیت نسبی به نفع ماندگاری و پایداری محیط زیست قم استفاده کنیم نه این‌که وقتی با مسأله‌ای روبه‌رو می‌شویم صورت مسأله را پاک کنیم. تصاویر ماهواره‌ای قم را نگاه کردم دیدم حتی اگر بخواهند مسیر قمرود را از جنوب یا از شمال شهر قم انحراف دهند با اراضی زراعی گسترده‌ای روبه‌رو می‌شود و خسارت‌های هنگفتی به این اراضی خواهد خورد.

اگر بتوانند حالا با هزینه‌های بسیار هنگفت این طرح را اجرا کنند که خیلی از کارشناسان و هیدرولوژیست‌ها گفته‌اند که این طرح یک طرح کاملاً اشتباه است و کسی که چنین پیشنهادی می‌دهد معلوم است که هیچ مشورت کارشناسی‌ای برای دادن این پیشنهاد نکرده است.

می‌خواهم از این فرصت استفاده کنم و راجع به موضوعی که اخیراً گوشزد می‌کنید از شما بپرسم، در مورد این‌که فرونشست زمین به تهران رسیده. در کدام مناطق تهران این اتفاق افتاده؟

این فرونشست چندین سال است که به صورت جدی مطرح است و دو سال پیش که از منطقه‌ی جنوب تهران بازدید داشتیم و با کارشناسان امور آب ورامین صحبت می‌کردیم، بسیار نگران بودند چون میزان افت سطح آب زیرزمینی تا دو متر در سال در دشت معین آباد ورامین گزارش شده است.

ما به هر حال با یک کلانشهر بسیار گسترده به نام تهران روبه‌رو هستیم. تهران چیزی در حدود یک و دو دهم درصد از مساحت ایران را در برگرفته در صورتی که ۳۶ درصد صنایع کشور در همین یک و دو دهم درصد اکنون مستقر و چیزی در حدود ۲۰ الی ۲۵ درصد جمعیت کشور در تهران مستقر شده است.

همه این‌ها نشان می‌دهد که رد پای اکولوژیک تهران از مرز اشباع هم گذشته است. به همین دلیل است که رودخانه‌های البرز مرکزی مثل جاجرود، لار، کرج دیگر جوابگوی نیاز حتی آب شرب مردم تهران نیستند و مجبورند از دوردست‌ها مثل سد طالقان برای مردم تهران آب تأمین کنند.

چنین معضلاتی سبب شده که ما به پدیده‌ی افت بی‌سابقه‌ی سطح آب زیرزمینی در تهران مواجه شویم و تازه اگر مسأله‌ی نفوذ پساب‌ها و فاضلاب‌ها نبود این افت سطح آب به مراتب بیشتر از این چیزی بود که اکنون هست.

همان‌طوری که مثلاً در دشت مشهد در طول سی سال گذشته شصت متر سطح آب زیرزمینی افت کرده، ولی در خود مشهد این میزان افت سی متر است. این سی متر جبرانی به دلیل نفوذ پساب‌ها و فاضلاب‌های شهر مشهد بوده که جبران شده است.

آن‌گونه که آمار می‌گوید و خود مسئولین سازمان زمین‌شناسی اعلام کرده مناطق هفده، هیجده و نوزده تهران به شدت با نشست روبه‌رو شده ـ بین سی تا صد و هشتاد سانتی‌متر ـ میزان عددهایی که اعلام می‌شود متفاوت است برای فرونشست زمین که این می‌تواند خطرات زیادی برای سازه‌های زیربنایی و منازل مسکونی مردم در بر داشته باشد.

نشست زمین در همدان

این فرونشست‌ها فقط از دید کارشناسان قابل رویت است یا ساکنین این مناطق هم متوجه این موضوع شده‌اند؟

فرونشست وقتی از یک مرحله‌ای بگذرد دیگر با چشم غیرمسلح هم قابل دیدن است. مردم دشت قهاوند همدان کاملاً با این فرونشست‌ها آشنا هستند و می‌توانند ببینند.

خود شما هم اگر گذرتان به ورامین بیافتد، میزان نشست زمین را می‌توانید ببینید. در تهران به دلیل سازه‌هایی که وجود دارد (بزرگراه‌ها و منازل) شاید زیاد محسوس نباشد ولی حقیقت این است که خیلی راحت می‌شود این مسأله را اثبات کرد و همکاران ما در سازمان زمین‌شناسی زمانی که این خبر را اعلام کردند بر اساس یک تحقیقات مدون چندین ساله بود که به این نتیجه رسیدند که مسأله به مرز بحرانی رسیده است.

یعنی باید به زودی شاهد فروچاله‌هایی در تهران باشیم که شبیه آن در اطراف همدان پدید آمد؟

مساحت محدوده‌ای که در تهران اتفاق افتاده، حدود پانصد کیلومتر مربع است، یعنی از سویی تا جاده ساوه از آن‌سو تا ورامین و از سویی دیگر تا بوئین‌زهرا ادامه دارد. یک محدوده خیلی بزرگی است که زمین دارد نشست می‌کند و خیلی بزرگ‌تر از آن سطحی است که در استان همدان و قهاوند و کبودر آهنگ اتفاق افتاده است.