«۳۰۰» ارزش این همه اعتراض را دارد؟

پژمان اکبرزاده

واکنش‌های اعتراض‌آمیز ایرانیان نسبت به ارائه چهره‌ای خشن از ایرانیان باستان در فیلم «۳۰۰» همچنان ادامه دارد اما هنوز بسیاری از ایرانیان به‌ویژه هم‌میهنان داخل ایران از محتوای فیلم آگاهی دقیقی ندارند.

داریوش کدیور، منتقد سینما در پاریس، پژوهش‌های گسترده‌ای درباره فیلم‌های هالیوودی با موضوع ایران باستان انجام داده است. وی کتابی نیز با عنوان Hollywood History of Persia (تاریخ ایران به روایت هالیوود) نگاشته که به زودی چاپ خواهد شد. با او درباره فیلم «۳۰۰» گفتگویی کردم:

داستان ۳۰۰ در واقع ساخت دوباره‌ای است از فیلمی که در سال ۱۹۶۲ ساخته شده و «سیصد اسپارتی» نام دارد. این فیلم اتفاقاً یک جنبه‌ی تاریخی داشت چون داستان جنگ ترموپیل در ۳۸۰ پیش از میلاد را بیان می‌کرد که قشون خشایارشاه تصمیم گرفتند یونان را فتح کنند. این نبرد از نظر استراتژیکی برای یونانی‌ها بسیار مهم بود زیرا به آنها اجازه داد که لشکر ایران را برای چند روز یا چند ساعت متوقف. این توقف موجب شد تا تمام اقوام یونانی بتوانند با یکدیگر همبستگی پیدا کنند و علیه قشون ایران تقریباً مقاومت نشان بدهند. فیلم «۳۰۰» که دومین فیلم زاک اسنایدر است با آن فیلم نسبتاً فرق دارد. از این لحاظ که داستان آن بر اساس داستان کتاب فرانک میلر به نام «۳۰۰» است و پرسوناژهایی که در این کتاب درباره‌‌شان صحبت می‌شود بعضی مانند خشایارشاه و لئونیداس، تاریخی هستند اما پرسوناژهای دیگر مثل همسر لئونیداس، گورگو یا پرسوناژهای تقریباً هیولامانندی که در این فیلم نشان می‌دهند اصلاً جنبه‌ی تاریخی ندارند.

خیلی‌ها بر این باورند که این فیلم از لحاظ به تصویر کشیدن ایرانی‌ها توهین‌آمیز است یا دست‌کم منصفانه نیست. می‌توانید برایمان بگویید که ایرانی‌ها در این فیلم چگونه نشان داده شده‌اند که به نظر نامنصفانه می‌آید؟

خب یکی از دلایلش این است که مثلاً خود خشایارشاه یک پرسوناژ بی‌مو است؛ خوش‌تیپ است! ولی خب اصلاً شبیه به آن خشایارشاهی که ما در تخت‌جمشید می‌بینیم نیست. یا گارد جاویدان مانند یک مشت هیولا هستند. حیوانات عجیب و غریبی در فیلم می‌بینیم که اصلا جنبه‌ی تاریخی ندارد و به نظر من شاید از این لحاظ خیلی‌ها ناراحت شدند که چرا اینها سعی نکرده‌اند یک فیلم تاریخی درست کنند. اما باید بگویم که اگر انتقادی می‌خواهند بکنند، نه از خود فیلم، بلکه از فرانک میلر و کتاب «۳۰۰»‌ باید بکنند که در سالهای ۱۹۹۹ یا ۱۹۹۸ منتشر شد. از این کتاب شاید بشود انتقاد کرد وگرنه خود فیلم اصلاً جنبه‌ی سیاسی نداشته است. داستان «۳۰۰» و به‌ویژه «۳۰۰ اسپارت» جزو پروژه‌ای بودند که خود کمپانی وارنر برادرز در ۱۹۹۹ می‌خواست فیلمی بر اساس آنها درست کند ولی ماخذ این داستان کتاب استیون پرسفیلد بود به نام Gates of Fire. کتاب به همین نکته‌ی یونان اشاره دارد که ارتش خشایارشاه آنجا مجبور شده علیه این ۳۰۰ نفر بجنگند. این کتاب یک جنبه‌ی تاریخی دارد، ولی داستان خود کتاب فرانک میلر اصلاً جنبه‌ی تاریخی ندارد. می‌توانیم درک کنیم که اگر فردی علاقمند به تاریخ ایران باشد شوکه می‌شود که در اين داستان، ایرانیان باستان را به این صورت نشان می‌دهند.

عوامل فیلم «۳۰۰» گفته‌اند که فیلم را براساس فانتزی فرانک میلر ساخته‌اند و فیلم منعکس‌کننده‌ی واقعیات تاریخی ایران نیست. با این‌همه با توجه به اینکه خود شما حدود ۳۰ سال است که در خارج از ایران زندگی می‌کنید، فکر می‌کنید نمایش این فیلم در دنیا چه تاثیری دارد؟ مردم در غرب به این فیلم واقعاً به‌ صورت یک فانتزی نگاه می‌کنند یا اینکه در نگاه‌شان به تاریخ و فرهنگ ایران تاثیر می‌گذارد؟ چون تبادل فرهنگ درستی بین ایران و دنیای خارج وجود ندارد و اغلب مردم ناآگاه هستند در مورد آنچه درون ایران می‌گذرد و همینطور در مورد تاریخ ایران اطلاعات دقیقی ندارند.

راستش من فکر می‌کنم که این مثال جالبی‌ست. راستش را بگویم خود آمریکایی‌ها هنوز نمی‌دانند Persia وجود داشته است. چون در فیلم، از نام Iran استفاده نمی‌شود، می‌گویند Persia. خود من در سفری به ترکیه با یک دختر ترک صحبت می‌کردم. از من پرسید از کجا هستی؟ گفتم Persia. نگفتم از Iran. او گفت Persia کجاست؟ Persia که وجود ندارد!
گفتم خب اگر این همسایه‌ی کشور خودمان نمی‌داند که Iran و Persia یک کشور است، خب آمریکایی را اصلاً فراموش کنید؛ چون بیشتر آمریکایی‌ها آنهایی که حتا بروند این فیلم را ببینند جوان هستند و متاسفانه می‌دانیم که در آمریکا از نظر اطلاعات عمومی مانند اروپا نیست و شاید اینقدر این نکته‌های تاریخ یونان، پارس و خاورمیانه را بلد نباشند. من فکر می‌کنم این فیلم شاید یک فرصتی بدهد به کارگردانان ایرانی یا غیرایرانی که سعی کنند به این داستان علاقمند بشوند. چون خود داستان، داستان نسبتاً دراماتیک و جالبی‌ است و بتواند یک فیلم تاریخی درست کنند. چون این فیلم اصلاً تاریخی نیست و از این لحاظ من درک می‌کنم که مردم شاید قدری ناامید شوند از اینکه این فیلم به این شکل درست شده است. من فکر می‌کنم فیلم بیشتر جنبه‌ی بازی دارد تا واقعاً یک چیز خیلی جدی باشد که ما به خاطر آن خجالت بکشیم.

یعنی فکر می‌کنید در قضاوت مردم در اروپا و آمریکا در مورد فرهنگ ایران باستان تاثیر چندانی نخواهد گذاشت؟

نه، این را نمی‌گویم. امکان دارد که تاثیر بگذارد. ولی اگر کسی تاریخ شناس درست و حسابی باشد و حتا یک کسی که تاریخ‌شناس سینما باشد و برود این فیلم را نگاه بکند متوجه می‌شود.

ولی مردم عموماً تاریخ شناس نیستند، تماشاگران و بینندگانی که می‌روند فیلم را ببینند...

خب، آن تماشاگرها مسلم است که اگر بروند این فیلم را ببینند، شاید بگویند که خب ایرانیان باستان مثلاً اینجوری بودند. ولی آدم واقعاً باید حماقت داشته باشد که اینگونه فکر کند. به عقل من نمی‌رسد که چنین فیلمی یک فیلم تاریخی‌ست. بعنوان کسی که تنها می‌خواهد برود یک فیلم هیجان‌انگیز ببیند واقعاً در این فیلم من چیزی نمی‌بینم که آدم ازدیدنش شوکه شود. البته یک فیلمی نیست که مثلا من یک بچه‌ی جوان را ببرم این فیلم را ببیند. ولی خب نوجوانان می‌توانند این فیلم را ببینند و بعداً قضاوت با خودشان است.

تعدادی از ایرانیان، بويژه ایرانیانی که در اروپا، آمریکا و کانادا هستند، به لحاظ تبلیغاتی علیه این فیلم خیلی فعالیت می‌کنند و حتا یک دادنامه‌ی اینترنتی هم تنظیم شده به کوشش دکتر حامد وحدتی نسب از دانشگاه ایالتی آریزونا که بیش از۲۰هزار ایرانی از کشورهای مختلف امضایش کرده‌اند. فکر می‌کنید این واکنش‌ها تاثیری می‌گذارد؟ یا اینکه باعث می‌شود فیلم بیشتر فروش برود؟

من فکر نمی‌کنم واقعاً اثری روی فروش فیلم داشته باشد. چون خود فیلم الان دارند می‌گویند برای هفته‌ی اول موفقیت نسبتاً بزرگی داشته است. «۳۰۰» از آن فیلم‌هایی است که با تبلیغات کمپانی وارنر برادرز خیلی راحت می‌توانند آن را به فروش برسانند. چیزی که برای من جالب است بعنوان یک ایرانی این است که خب، همانطور که شما گفتید، ما الان ۲۷ تا ۳۰ سال است که ایران را ترک کرده‌ایم. برای چی؟ بخاطر انقلاب اسلامی. این انقلابی بود که بیشتر ایرانیان طرفدارش بودند؛ سلطنت ایران را سرکوب کردند و این سلطنت و امپراتوری برای این انقلاب، سمبول فساد و طاغوت بوده است. حالا چه شده که همین کسانی که انقلاب کردند یا بچه‌های آنها، احساس کردند که بهشان توهین شده، چون خشایارشاه را مثلاً لخت نشان می‌دهند. من جواب این را ندارم، ولی برایم جالب است. چون فکر می‌کنم شاید امپراتوری ایران یا خاصیت سلطنت در ایران هنوز چیزی قوی مانده به صورت هویت ملی.

فکر نمی‌کنم که این واکنش تنها سیاسی باشد. این واقعاً چیزی‌ست که در خون ما مانده است. چون این کشور فردوسی‌، حافظ ، خیام است و من فکر می‌کنم شاید خود فردوسی از این فیلم خوشش می‌آمد اگر امروز زنده بود. از جنبه‌ی هویت ملی شاید انتقاد بکنند از چنین فیلمی؛ ولی آن هیولاهایی که شما در این فیلم می‌بینید، در خود شاهنامه هم «دیو سفید» می‌بینید. اما مسلم است که این فیلم، یک فیلم تاریخی نیست. این را باید واقعاً مردم متوجه بشوند که این یک فیلم تاریخی نیست. ولی فکر می‌کنم که فرانک میلر، آن کسی که این کتاب را نوشته، شاید افکار سیاسی داشته باشد. چون این بار اول نیست که از او انتقاد می‌کنند. فرانک میلر جزو یک نسل آمریکایی‌ست که سعی کردند به خیلی از قهرمانان افسانه‌های آمریکایی مانند سوپرمن و بت من چهره‌ی تاریکی بدهند. اتفاقاً در یک مصاحبه فرانک میلر گفته بود که وقتی جوان بوده فیلم «سیصد اسپارتی»‌ را در سالهای دهه ۱۹۶۰ دیده و این اولین باری بوده که می‌دیده یک مشت قهرمان در آخر فیلم می‌میرند. شما اگر تمام قهرمانان آمریکایی را مانند بت‌من، سوپرمن یا رابین را نگاه بکنید، متوجه می‌شوید که هیچکدام‌شان نمی‌میرند وهمیشه زنده‌، قوی و خوش‌تیپ‌اند. زمانی برای نخستین‌بار از میلر انتقاد شد که یکی از شخصیت‌های مهم کارتون بتمن، یعنی شخصیت رابین را می‌کشد. این نخستین‌باری بود که یک پرسوناژ آمریکایی در یک فیلمی که قهرمان است کشته می‌شود. در آن زمان همه‌ آنهایی که طرفدار بتمن و رابین بودند از او انتقاد کردند و گفتند شما حق ندارید چنین کاری بکنید. فکر می‌کنم این واکنشی که با این فیلم ۳۰۰ دارد ایجاد می‌شود واقعا تقصیر فرانک میلر است و نه خود فیلم.

جدا از این فیلم شما پژوهش‌های زیادی درباره فیلم‌هایی که در هالیوود با موضوع ایران باستان ساخته شده انجام داده‌اید. فکر می‌کنید کلاً چرا بیشتر این فیلم‌ها اینقدر از تاریخ، فرهنگ و جامعه ایران فاصله دارند؟

من فکر می‌کنم پاسخ این سؤال واقعاً جنبه‌ی فرهنگی دارد. همه تاریخ غرب روی تاریخ روم و یونان درست شده و برای داستان‌های تاریخی اینها دوست دارند به داستان‌هایی رجوع کنند که به فرهنگ و تاریخ خودشان ربط داشته باشد. در تاریخ باستان همه می‌دانند که بین یونان و امپراتوری ایران جنگ بوده است. ولی تنها بین ایران و یونان نبوده، بین روم و مثلاً یونان هم جنگ بوده؛ بین روم و حتا فرانسه هم جنگ بوده است. اما چون تمام این کشورها جزو غرب هستند، اینها برایشان مهم است که بتوانند داستانهایی تعریف کنند که جنبه‌ی خیلی خوبی از تاریخ بدهند؛ نه خوب، به صورتی که تبلیغاتی باشد.

به صورتی که مثلاً یک نماد برای غرب باشد که بله اجداد ما برای دمکراسی جنگیدند و فلان و فلان. اما خود جامعه‌ی اسپارت‌ها را نگاه بکنید، یک جامعه‌ی دمکراتیک نبود. اتفاقاً جامعه‌ی بسیار غیردموکراتی بودند و اینها حتا با بقیه یونانی‌ها جنگ داشتند، از جمله آتنی‌ها. ولی چون از نظر ارتشی قوی بودند و افراد قلدری بودند و برای یونان کشته شدند یونانی‌ها هم گفتند خب اینها هم جزو ما بودند. ولی در واقع در تنها شهری که واقعاً دمکراسی بود، آتن بود و این دمکراسی هم نسبتاً یک دموکراسی کوچکی بود. چون تنها کسانی که می‌توانستند تصمیم بگیرند و رای بدهند پولدارها بودند و نه فقیرها.
به هر حال اطمینان دارم که کارگردانان دیگر، از جمله ایرانی‌هایی که در آمریکاهستند، اتفاقاً می‌خواهند یک فیلمی درست کنند که واقعا جنبه‌ی تاریخی داشته باشد و در ضمن ایرانی‌ها را به‌گونه‌ای نشان بدهد که مردم بفهمند ایران کشوری پرابهت بود و خب این کار زمان می‌خواهد.

پیوندهای مرتبط

نام ایران در زبان‌های غربی: Iran یا Persia؟

تارنمای رسمی فیلم ۳۰۰

بمب گوگلی ۳۰۰

دادنامه اینترنتی ایرانیان علیه فیلم ۳۰۰