«تولید علم، تولید واژه هم می‌کند»

البرز

زبان‌شناسی تاریخی به دانش مطالعه‌ی تغییرات زبان‌ها در گذر زمان اطلاق می‌شود. زبان‌شناسی تاریخی نه تنها برای پی بردن به دینامیک و چگونگی عملکرد پدیده‌ی بروز تغییرات در زبان‌ها اهمیت دارد، زبان‌ها به هیچ وجه ثابت و استاتیک نیستند، بلکه، به‌طور مداوم و پیوسته در حال نشو و نما، جریان، هستند.

در پی گفت و گو با دکتر علی حصوری، زبانشناس و از اعضای پژوهشگر فرهنگستان ایران می‌آید.

با توجه به این‌که رشته‏ی اصلی شما، «زبان‏شناسی تاریخی» است، بفرمایید که موضوع اصلی زبان‏شناسی تاریخی چیست و چه مقولاتی در این حوزه جا می‏گیرد؟

زبان شناسی تاریخی به زبان‏های گذشته می‏پردازد. آن‏ها را به طریق مقایسه‏ای تطبیقی تعریف می‏کند و نظام‏های مختلف آن‏ها را، مثل نظام صوتی، نظام گرامری، نظام معنایی و… استخراج می‏کند.

در نتیجه، کسی که روی زبان‌شناسی تاریخی کار می‏کند، باید حداقل یک دسته از زبان‏های قدیم را بشناسد. مثلاً اگر کارش زبان‌شناسی تاریخی ایران است، زبان‏های اوستا، فارسی باستان، سُغدی، فارسی میانه، پهلوی، پهلوی اشکانی را باید بداند. اگر هم زبان‏های دورتری، مثل خوارزمی، اوستی یا آسی را بداند، دامنه‏ی کارش گسترده‏تر ‏و امکاناتش بیشتر می‏شود.

چون زبان فارسی و زبان‏های ایرانی در حیطه‏‏ی زبان‏های هند و ایرانی قرار دارد، بنابراین، حتا باید اطلاعاتی هم از زبان‏های باستانی هند داشت. یعنی دست کم، از زبان سانسکریت باید اطلاعاتی داشت، برای این‌که گاهی با واژه‌ها و سازه‏هایی برخورد می‏کنیم که ‏آن‏ها را با کمک زبان سانسکریت می‏توانیم تعریف کنیم. مثلاً، معنی و ساختار بسیاری از واژه‌های اوستای ما را که معنای دقیقشان روشن نبوده، دانشمندان به کمک زبان‏های دیگر، از جمله سانسکریت توانسته‏اند پیدا کنند.

بنابراین، به این بستگی دارد که در زبان‏های کدام قسمت از دنیا کار می‏کنید. برای مثال در کشوری مثل آلمان، باید زبان‏های ژرمنی را بدانید. رو به عقب بروید و آن دسته از زبان‏هایی را بشناسید که با ژرمنی مربوط هستند.

موضوع زبان شناسی تاریخی، زبان‏های هر دسته‏ای از زبان‏های هند و اروپایی، بررسی تاریخی آن‏ها از دیدگاه فونولوژیک (صدا‌شناسی)، ساختاری (گرامر) و از دیدگاه معنایی است. ضمناً اشاره کنم معمولاً کسانی که زبان‏شناسی تاریخی کار می‏کنند، چون با متون قدیم سر و کار دارند و متون قدیم، عمدتاً، دینی هستند، ناچار به مطالعات دین و یا تاریخ گرایش پیدا می‏کنند.

شما در حوزه‏های دیگری هم، مثل کاوش‏های باستانی، فعالیت دارید. ممکن است برای‏مان تعریف کنید چه کرده‏اید؟ و احتمالاً در حال حاضر در این حوزه، چه می‏کنید؟

کاری مثل کار باستان شناسی نمی‏کردم، منتها چون خیلی زیاد روی سکه‏های ایران کار کرده بودم، در موسسه‏ی آسیایی دانشگاه شیراز، درسی به نام «سکه‏شناسی» تدریس می‏کردم. سکه‏های نه تنها ایران، بلکه هر کشوری، دارای مسایل فراوانی است. سکه‏شناسی بخش مهمی از تاریخ ما است که در ایران به آن خیلی کم توجه می‏شود.

از طریق سکه‏ها، یافته‏های تاریخی بسیاری پیدا کردم که در کتاب‏های تاریخ نبوده است. برای مثال، در کتاب «آخرین شاه» که به چاپ رساندم، سکه‏های وزیر یزدگرد را پیدا کردم که شاه شده، هشت سال در «استخر» به نام خود سکه زده و سلطنت کرده است. این مورد در هیچ‏یک از کتاب‏های تاریخی ما نیامده است.

یا این که یزدگرد در اواخر سلطنتش در «استخر» بود و آن‏جا به نام «دربار دومِ»، سکه زد. این را هم باز من از روی سکه‏ها پیدا کردم. در متون تاریخی ما اصلاً، چنین چیزی نیست. بنابراین، کسی که تاریخ کار می‏کند، ناگزیر باید با این مسایل ارتباط داشته باشد.

گذشته از این، چون در ایران زیاد سفر می‏کردم، در این سفرها می‏کوشیدم، چیزهایی را که ناشناخته است، پیدا کنم. از جمله، در «قلعه بهمن» فارس، شماری کتیبه پیدا کردم. این کتیبه‏ها، متعلق به قرن دوم هجری است. برخی از آن‏ها به زبان عربی و برخی به زبان پهلوی نقش شده است.

یکی از کتیبه‏ها، اصلاً دوزبانه است. یعنی هم متن پهلوی آن هست و هم ترجمه‏اش به عربی. یکی از کارهای من، معرفی این کتیبه‏ها در مقالاتی معرفی کردم و چاپ شد. هم‏چنین، چون به «آیین مهر» در ایران فوق‏العاده علاقه‏مند هستم و دارم روی آن کار می‏کنم، سعی کردم ببینم، آیا بناهایی از آیین مهر در ایران هم باقی مانده است یا نه. مثلاً، «مهرابه»هایی که در ترکیه، اردن، اروپا، شمال افریقا و… باقی مانده است، در ایران هم بوده یا خیر.

خوشبختانه، توانستم حداقل، سه چهار مهرابه پیدا کنم. وقتی در شیراز بودم، یکی دو تا از این مهرابه‏ها را معرفی کردم. اما در سال‏های اخیر، تعداد بیشتری پیدا کردم و الان مشغول نوشتن کتابی هستم که این‏ها را در آن مطرح خواهم کرد.

فکر می‏کنید، «فرهنگستان زبان فارسی» چه سهمی در پالایش زبان فارسی داشته است و به نظر شما، چه تأثیری بر زبان محاوره‏ی مردم کوچه و بازار گذاشته است؟

فرهنگستان‏ها در تمام دنیا، نمی‏توانند روی زبان کوچه و بازار اثر بگذارند. فرهنگستان‏ها برای تأمین نیازهای جدید زبان ایجاد می‏شوند. در زبان کوچه و بازار، خیلی کم لغت جدید پیدا می‏شود و معمولاً لغات قدیمی به کار می‏رود.

مگر این‌که کالای جدیدی پیدا شود، اسم داشته باشد. مثل تلویزیون یا یخچال که اسم قدیمی را روی آن گذاشته‏اند. یخچال‏های ما، چاله بود که در آن یخ درست می‏کردند. این یخچال چاله نیست، ولی مردم این‏گونه هستند و لغات قدیمی را روی کالاهای ساخت جدید می‏گذارند و به‏کار می‏برند. هیچ عیبی هم ندارد.

فرهنگستان به نیازهای جدید زبان می‏پردازد. علوم پیشرفت می‏کنند، ابتکارهای تازه‏ای صورت می‏گیرد، اختراع صورت می‏گیرد، روش‏ها پیدا می‏شود و… این‏ها به همه‏ی زبان‏ها اسم ندارند. معمولاً اولین اسم را در زبانی پیدا می‏کنند که ساخته می‏شوند. فرض کنید اگر در فرانسه، چیزی ساخته می‏شود، اولین لغتی که پیدا می‏کند، به زبان فرانسه است. بعد دیگران می‏آیند یا لغتی برای آن می‏سازند و یا عین لغت را به‏کار می‏برند.

ما در زمینه‏ی علوم و فنون، مبتکر نیستیم. در دنیا جزو تولید کنندگان علم نیستیم. در نتیجه‏، مصرف کننده‏ی علم دنیا هستیم. به این دلیل، ناچار، وارد کننده‏ی لغات خارجی هم بوده‏ایم. اما اگر دائم می‏نشستیم و این لغات را وارد می‏کردیم، زبان ما، زبان مخلوطی می‏شد و یواش یواش در خطر زوال هم بود. برای این‏که، بعد از مدتی، مردم می‏گویند که یک‏باره به زبان دیگری صحبت کنیم و خودمان را راحت کنیم. چرا این‏قدر قرض کنیم.

در قرض کردن هم راحت نمی‏توان به‏کار برد. شما اسمی را می‏گیرید، حال می‏خواهید از آن صفت بسازید. درست نیست که یک اسم خارجی را با پسوندی فارسی پیوند بدهید. به فرض، وقتی کلمه‏ی «ژورنالیست» در فارسی می‏آید، می‏توان آن را «ژورنالیستی» هم کرد، اما تا حالا کسی «ژورنالیستانه» نگفته است. ولی تاجیک‏ها می‏گویند. آن‏ها «رئالیستانه» می‏‏‏گفتند، یعنی به روش رئالیستی. این مشکل ایجاد می‏کند. فرهنگستان به این مسایل می‏پردازد.

فرهنگستان‏های ما، چه فرهنگستان اول، چه دوم، چه سوم، با توجه به اوضاع و احوالی که بر مملکت ما حاکم است، کم و بیش، موفق بوده‏اند. حتا فرهنگستان اول، با آن‌که اعضای آن زبان‏شناس نبودند، ولی خیلی واژه‌ها پیشنهاد کرده که جا افتاده و در زبان فارسی هم ماندگار شده است. مثلاً، لغتی مثل هواپیما را آن‏ها ساختند. خیلی هم قشنگ و به جا است. می‏توان از آن صفت و یا مشتق‏های لازم دیگر را ساخت که یک ترکیب فارسی درست و حسابی هم باشد.

این کار را فرهنگستان‏ها کم و بیش کرده‏اند تا الان هم دارند انجام می‏دهند. ولی بر فرهنگستان‏های زبان ما، از بدو پیدایش تا به حال، نوعی محافظه‏کاری حاکم است. مقداری از این محافظه‏کاری به مسایل سیاسی مربوط می‏شود، مقداری هم به مسایل دینی مربوط است.

شما نمی‏توانید اصطلاحاتی را که دینی هستند، از بین ببرید. مثلاً، «اذان» را چه بگویید؟ برای «وضو»، «دست‏نماز» را ساخته‏اند. قشنگ هم ساخته‏اند. البته‏ این‏ها را توده‏ی مردم ساخته‏اند. خیلی لغات را هم توده‏ی مردم می‏سازند و بدون این‌که از کسی اجازه بگیرند به‏کار‏‏ می‏برند. زور کسی هم نمی‏رسد که جلوی آن را بگیرد.

یعنی، اگر محافظه‏‏کاری ادامه پیدا کند، مردم گوش به حرف حکومت نخواهند داد و نیازهای خود را خودشان برطرف می‏کنند. مگر «گاز انبر»، «انبردست» و یا «پیت کبریتی» را فرهنگستان ساخته است. ما از این واژه ‏ها فراوان داریم که هیچ‏کدام را فرهنگستان‏ها نساخته‏اند. بلکه توده‏ی مردم ساخته‏ و به کار برده‏اند.

حالا هم همین‏طور است. با پیشرفت علم زبان در بین مردم، مردم یاد می‏گیرند خودشان لغت بسازند. الان هر لغتی را که نیاز دارم، خودم می‏سازم. بدون این‌که از کسی اجازه بگیرم. لازم نیست که آدم از کسی اجازه بگیرد. وقتی کسی که تخصصی در زمینه‏ای دارد و به ساختار زبان هم مسلط است، می‏تواند راحت برای ترم‏های معادل خارجی، لغت بسازد.

به نظر من، واژه‏سازی در زبان فارسی، آرام آرام به جایی خواهد رسید مانند آلمان ،در این کشور، دانشمند آلمانی منتظر فرهنگستان نمی‏شود، وقتی دستگاهی را ساخت، چون خودش به ساختار زبانش مسلط است، برای آن لغت می‏سازد.