زندگی‌‌نوشت‌های آمریکایی

سید مصطفی رضیئی

داستان‌هایی برای رادیو

احتمالاً یکی از خوشحال کننده‌‌ترین خبرهای ادبی سال ۱۳۸۷ این بود که موسسه‌ی انتشاراتی افق، حقوق قانونی انتشار کلیه‌ی آثار پل استر، نویسنده‌ی نام‌دار آمریکایی را خریده و حالا، مجموعه‌ی تقریباً کامل آثار استر که در ایران توسط این نشر به بازار رسیده‌اند، همه قانونی و با هماهنگی با نمایندگان استر منتشر می‌شوند و کپی‌رایت دارند.

در زمستان سال گذشته، سه جلد جدید از آثار استر توسط نشر افق منتشر شدند، اولی «سفر در اتاق تحریر» بود که به‌دنبال آن «داستان‌های واقعی از زندگی آمریکایی» منتشر شد، هر دو با ترجمه‌ی مهسا ملک‌مرزبان و در اسفند ماه هم «موسیقی شانس» با ترجمه‌ی خجسته کیهان به بازار آمد.

در حالی که دو کتاب اول و سوم همانند تقریباً همه‌ی کارهای منتشر شده از استر رمان بودند، «داستان‌های واقعی از زندگی آمریکایی» تجربه‌ی جدید ادبی بود که به دست خوانندگان فارسی زبان رسید: داستان‌هایی واقعی از زندگی روزمره‌ی آمریکایی‌ها که در ده فصل تدوین و ویرایش شده است. داستان‌هایی که استر خود آن‌ها را در یک برنامه‌ی رادیویی خوانده است.

همه چیز از روزی شروع می‌شود که پل استر برای شرکت در برنامه‌ای رادیویی با رادیوی «نشنال پابلیک» مصاحبه می‌کند، ماه می (یا جوئن) سال ۱۹۹۹ است و در پایان برنامه مجری از استر می‌پرسد، دوست دارد نویسنده‌ی ثابت این برنامه باشد؟ استر مردد می‌ماند و جواب را به بعداً موکول می‌کند.

مجری می‌گوید: درست «نمی‌داند، فقط این‌که می‌توانی مثلاً ماهی یک بار برای‌شان برنامه داشته باشی و داستان تعریف کنی.» خود استر چندان از ایده خوشش نمی‌آید. اما همسرش فکری دیگر دارد. می‌گوید: «مجبور نیستی داستان‌ها را خودت بنویسی؛ از مردم بخواه که بنشینند داستان‌های‌شان را بنویسند و آن‌ها را برایت بفرستند، آن وقت تو هم می‌توان بهترین‌شان را در رادیو بخوانی. اگر تعداد این داستان‌ها به قدر کافی باشد، یک کار خار‌ق‌العاده می‌شود.»

شانزده ماه پس از آن گفت ‌و‌ گو، پل استر «پروژه‌ی داستان ملی» را در رادیو مرتب می‌خواند و در طول یک سال، بیش از چهار هزار نامه دریافت می‌کند. سرانجام ۱۷۹ متن از میان تمام داستان‌هایی را که در رادیو خوانده شده‌اند، گل‌چین می‌کند و در ده فصل می‌چیند و این کتاب در سال ۲۰۰۰ منتشر می‌شود: داستان‌هایی که نویسنده‌های واقعی دارند و واقعاً اتفاق افتاده‌اند، از زندگی عادی، از زندگی روزمره.

کتاب با مقدمه‌ی پل استر شروع می‌شود و سپس اولین فصل «حیوانات» می‌آید و با فصل‌های «اشیاء»، «خانواده»، «بزن بزن»، «دیگران»، «جنگ»، «عشق»، «مرگ»، «رویاها» و «تأملات» دنبال می‌شود. در هر فصل حداقل ده داستان آورده شده‌اند، بعضی داستان‌ها کوتاه و یک صفحه‌یی هستند، بعضی چند صفحه درازا دارند.

تصویر کتاب «داستان‌های واقعی از زندگی آمریکایی»

روزمرگی خواندنی

کتابی قطور پر از داستان‌های کوتاه که مرتب شخصیت‌ها، مکان‌ها، سبک‌های نوشتاری، ماجراها عوض می‌شوند، و به زبانی ساده، همه چیزشان تغییر می‌کند و نویسنده‌های آن‌ها شهرت ادبی هم ندارند، چه جذابیتی می‌تواند داشته باشد؟ شاید در اولین نگاه، خواندن چنین کتابی ملال‌آور، تلاشی بی‌نتیجه و وقت تلف کردن به نظر برسد.

شاید اگر نام پل استر روی جلد کتاب نخورده بود، هیچ توجه‌‌ای را به خودش جلب نمی‌کرد. چرا چنین کتابی می‌تواند جالب باشد؟ اولین جواب را باید در فرهنگ خود آمریکایی‌ها دنبال کرد، فرهنگ مردمانی که هر کدام از جایی از جهان، با هویت و سبک زندگی خودشان زمانی به این سرزمین رسیده‌اند و الان در جست‌وجوی راه‌هایی هستند تا بتوانند هویت خودشان را جمعی کنند. کتابی این چنین، یک قدم کوچک است در نزدیک کردن فرهنگ‌ها و هویت‌های گوناگون و دادن یک تصویر جمعی به زندگی آنان.

اما این مسأله همه چیز کتاب نیست. موضوع اصلی کتاب، تعلق آن به ژانر «زندگی‌نامه‌نویسی» است. ما عادت داریم زندگی‌نامه‌نویسی را در کتاب‌های قطوری جست‌وجو کنیم که روزهای زندگی مردمان مشهور را به تصویر می‌کشند. اما الان در هزاره‌ی سوم نفس می‌کشیم، روزگاری که شهرت یک چیز کاملاً نسبی است و تقریباً به کمتر کسی ارث می‌رسد.

آمریکایی‌ها که سنت‌های قدیمی مانند مجله‌ی «لایف» را دارند که مختص نگریستن به زندگی است، حالا کتابی به خواننده‌های فارسی زبان خود هدیه کرده‌اند که در آن از زندگی معمولی و عادی خود سخن می‌گویند، زندگی‌‌ای که شاید در نگاه اولین چیزی برای خواننده نداشته باشد، اما در کلیت کتاب، یک حس هم‌بستگی فرامرزی می‌سازد که برای خواننده‌ی فارسی هم آشناست، که مسأله‌هایی نشان داده می‌شوند که چندان فرقی در محتوا با زندگی‌های روزمره‌ی ما ندارند. داستان‌هایی ساده از امیدواری و ناامیدی، از فقر و از امید، از آگاهی و از تلاش و سرانجام از خود زندگی.

«داستان‌های واقعی از زندگی آمریکایی» اثری‌ است لبریز از سیاه‌مشق‌های کسانی که شاید برای اولین بار به صورتی جدی می‌نویسند، به این نیات که کلمه‌های‌شان در رادیوی ملی پخش شوند، آن هم با صدای یکی از مشهورترین نویسنده‌های زمانه. تلاشی که به نتیجه رسیده است، کلمه‌ها در جای خودشان قرار گرفته‌اند و شکل داستانی ساده، اما حرفه‌‌ای را پیدا کرده‌اند.

خود پل استر در معرفی این برنامه در رادیو «نشنال پابلیک» می‌گوید: «گفتم دنبال قصه می‌گردم. قصه‌ها باید واقعی و کوتاه باشند، اما محدودیت موضوعی یا سبکی وجود ندارد. گفتم به‌نظر من جالب‌ترین داستان‌ها آن‌هایی است که انتظارات و توقعات ما را از دنیا توصیف کند؛ حکایت‌هایی که از نیروهای ناشناخته و مرموز در زندگی ما، پیشینه‌های خانوادگی، جسم و روح و ذهن‌مان حکایت کند. به عبارت دیگر، داستان‌هایی واقعی که هم‌چون قصه به‌نظر برسند. درباره‌ی موضوعات مهم و بی‌اهمیت، غم‌انگیز و خنده‌دار و هر تجربه‌ای که فکر می‌کردم ارزش نوشته شدن دارد حرف زدم. گفتم مهم نیست که تا به حال داستان نوشته‌اند یا نه، هر کسی در اطرافش آدم‌های خوبی می‌شناسد و اگر تعداد کسانی که برای شرکت در این پورژه پاسخ می‌دهند کافی باشد، حتماً چیزهای اعجاب‌آور زیادی می‌توانیم درباره‌ی خود و یکدیگر بیاموزیم. ماهیت پروژه کاملاً دموکرات بود. همه‌ی شنوندگان دعوت ما را پذیرفتند و من هم قول دادم تمام داستان‌های رسیده را مطالعه کنم. مردم در زندگی و تجربیات خود غور می‌کردند، اما در عین حال به بخشی از یک تلاش گروهی بدل شده بودند؛ چیزی فراتر از خودشان. گفتم امیدوارم بتوانم با کمک آن‌ها آرشیوی از حقایق و موزه‌ای از واقعیت زندگی آمریکایی فراهم آورم.» (صفحه‌های ۱۶ و ۱۷ کتاب.)

پل استر

داستان‌ به خاطر داستان

داستان‌های کتاب واقعاً ساده هستند. یک روایت سرراست را دنبال می‌کنند. دنبال هیچ‌گونه تکنیک فرم نمی‌روند که خوانش اثر را سخت کند. از یک نقطه در زندگی راوی شروع می‌شوند، و در نقطه‌‌ای دیگر پایان می‌پذیرند. یک حادثه در هر داستان رخ می‌دهد، یک گره‌ی خیلی ساده مقابل چشم خواننده قرار می‌گیرد و گره به سرعت به نزدیک شدن به پایان داستان باز می‌شود.

ویژگی اصلی داستان‌ها بعد از سادگی، این است که همه‌ی آن‌ها درباره‌ی زندگی سخن می‌گویند و تقریباً همه‌ی آن‌ها امیدوارانه به زندگی نگاه می‌کنند. داستان‌ها در سادگی‌شان جذاب می‌شوند، با خواندن آن‌ها، احساس نمی‌کنید در حال نگریستن به یک نوشته‌ی چاپ شده روی کاغذ هستید که یک داستان کوتاه است، فکر می‌کنید با خود زندگی طرف هستید.

انگار روای‌های داستان‌ها زنده در برابر چشم‌های شما قرار گرفته‌اند و شما با آرامش، دارید بازی آن‌ها روی صحنه‌ی نمایش را نگاه می‌کنید، یا حتا خیلی ساده‌تر، با هم نشسته‌اید و دارید قهوه‌تان را مزه‌مزه می‌کنید و به حرف‌های آن‌ها در کنار آتش شومینه گوش می‌کنید که از زندگی‌شان می‌گویند. این سادگی و این ملموس بودن در سرتاسر اثر موج می‌خورد.

پل استر همیشه دوست دارد زندگی آمریکایی را به تصویر بکشد. رمان‌های امروزی او، همیشه یک راوی آمریکایی را دنبال می‌کنند که به دنبال از دست رفته‌های زندگی و هویت خودش می‌گردد. حالا یک اثر، شاید قطورترین نوشته‌ی با نام خودش روی جلد را به دست خواننده رسانده، که در آن تنها و تنها از زندگی حرف زده می‌شود، آن هم از نوع آمریکایی‌. چیزی که پل استر در سرتاسر وجود خویش همیشه به دنبال آن بوده است، حالا به زنده‌ترین شکل در برابر چشم خواننده قرار دارد. کتابی که از زندگی می‌گوید و برای خوانده شدن ساخته شده است.

«از میان چهار هزار داستانی که خواندم، بیش‌ترشان به‌قدری جذاب بودند که مرا تا کلمه‌ی آخر دنبال خود کشاندند. غالب داستان‌ها ساده و بی‌غل و غش نوشته شده و مایه‌ی افتخار فرستندگان‌شان بودند. همه‌ی ما یک زندگی کاملاً شخصی برای خودمان داریم. همگی فکر می‌کنیم بخشی از دنیا هستیم با این وجود از آن تبعید شده‌ایم. از آتش درون‌مان شعله‌وریم. به کلمات نیازمندیم تا درون‌مان را آشکار کنیم... نظریات مردم اغلب حیرت‌انگیز بود. با مرور آن‌ها بیش از هر وقت دیگری، به این نکته رسیدم که بیشت‌تر ما چه عمیق و چه بااحساس زندگی می‌کنیم و این را باید قدر بدانیم. به انی نتیجه رسیدم که ما دلبستگی‌های‌مان شدید است و چه‌قدر عشق‌های‌مان ما را در خود غرق می‌کند، توصیف‌مان می‌کند، و مرزهای بین ما و دیگران را از بین می‌برد. مضمون یک سوم داستان‌هایی که خواندم خانوادگی بود: والدین و بچه‌ها، بچه‌ها و والدین، زن و شوهرا، برادر و خواهرها، پدربزرگ‌ و مادربزرگ‌ها. برای بسیاری افراد، این‌ها کسانی‌اند که دنیای ما را پر می‌کنند. داستان پشت داستان می‌خواندم و در داستان‌های تلخ و نیز در داستان‌های خنده‌دار، تحت‌ تأثیر این مسأله بودم که این روابط با چه شفافیت و قدرتی توصیف شده‌اند.» (پل استر ـ صفحه‌ی ۱۹ و ۲۰ کتاب.)