نمره ضیاء موحد به نسخه‌ نویافته آثار حافظ: صفر

سعید شکیبا

عصر روز سه‌شنبه، سیزدهم اسفندماه سالن اجتماعات شهر کتاب مرکزی در تهران میزبان مراسم دیگری بود که به غزل‌سرای بزرگ قرن هشتم ایران اختصاص داشت.

سالن اصلی مراسم، نیم ساعت پیش از شروع مراسم پر شد و دوستداران حافظ که اغلب دانشجویان و منتقدان ادبی بودند مجبور شدند از سالن دیگری بررسی کتاب‌های تازه منتشر شده را دنبال کنند.

کتاب‌های «فرهنگ شرح‌های حافظ» نوشته بهادر باقری و «غزل‌های حافظ، نخستین نسخه یافت‌شده از زمان حیات شاعر» به کوشش علی فردوسی کتاب‌هایی بودن که زیر تیغ نقد حافظ پژوهانی همچون ضیاء موحد، محمود عابدی، بهاءالدین خرمشاهی و بهادر باقری قرار گرفتند.

بهاءالدین خرمشاهی، ضیا موحد و محمود عبادی/ عکس‌ها از سعید شکیبا، زمانه

سخنران اول این نشست، بهادر باقری نویسنده‌ کتاب «فرهنگ شرح‌های حافظ» ‌بود. وی در ابتدا با اشاره به تقسیم‌بندی دکتر دادبه از شرح‌های حافظ از آغاز تا امروز، که شامل شرح‌های یک‌سو‌نگر و شرح‌های چند‌جانبه‌نگر است، به دو شرح دیگر با نام‌های روانکاوانه و مهرپرستانه اشاره کرد و به تشریح آنه‌ا پرداخت.

آقای باقری در ادامه گونه‌های یکسونگر را گونه‌هایی تاریخی، مادی، عرفانی و نجومی خواند و در ادامه به معرفی فصول «فرهنگ شرح‌های حافظ» پرداخت.

در ادامه بهاء‌الدین خرمشاهی درباره کتاب بهادر باقری گفت: یکی از کاستی‌های کتاب این است که باقری برخی از شرح‌ها را ندیده است.

خرمشاهی ایراد دیگر کتاب را نداشتن کتاب‌شناسی و نمایه عنوان کرد.

اما قسمت جنجالی این نشست، صحبت درباره نسخه‌ نویافته غزل‌های حافظ به قلم علاء مرندی بود که توسط علی فردوسی گردآوری شده بود.

ضیاء موحد، با اشاره به «اهمیت منفی» این کتاب گفت که اعتقاد دارد نمره‌ی این کتاب «صفر» است چرا که در این نسخه ۶۳ مورد وجود دارد که در هیچ نسخه‌ دیگری دیده نشده است.

در ادامه بررسی نسخه‌ نویافته غزل‌های حافظ، بهاءالدین خرمشاهی ادامه داد: مشخص نیست که حافظ در سرودن ابیات خود «بهترین» را سروده و بهتر است پژوهشگران از این توهم که «حافظ به سعی و کوشش هر کسی» حافظ اصلی‌ است بیرون بیاییند. وی ادامه داد: گمان می‌کنم حتی اگر نسخه‌ای به خط خود حافظ کشف شود، ماجرای دست‌یابی به نسخه‌ اصلی از حافظ ختم نمی‌شود.

در حاشیه این نشست، با بهاءالدین خرمشاهی، گفت و گوی مختصری داشتم. در ابتدا از او در مورد این که چرا در میان شعرا، حافظ را انتخاب کرده و به زعم خودش از فلسفه فرار کرده، پرسیدم.

بهاءالدین خرمشاهی

وی در پاسخ گفت: من پیش از هر چیز، از ۱۰ سالگی به حافظ روی آورده بودم و الان بیش از ۵۰ سال است که حافظ می خوانم و حافظ هم نقد هایی نسبت به فلسفه دارد. تمام عرفا و شعرای گذشته ما حس انتقادی نسبت به فلسفه داشته اند. شاید همان به من به میراث رسیده باشد. من اتقان نهایی فلسفه را قبول ندارم و این را در زندگی نامه خود به اسم فرار از فلسفه نوشته ام. مخصوصا فصل آخر آن که نقد و معیارسنجی فلسفه نام دارد. اما حافظ، حافظه‌ی ماست که همین اسم دوازدهمین کتاب من است. حافظ، حافظه ملی و قومی ما است و به نظر من حافظ تنوع و تعدد معنا و مضامین دارد و به همین دلیل است که شعر حافظ عیار بالایی دارد و جذب می کند و تاویل‌پذیر است.

در مورد دیدگاه های جدیدی که در مورد حافظ شناسی مطرح می شود فرموده بودید شرح هایی که بر حافظ نوشته شده پربرگ هستند ولی پربار نیستند. به نظر شما، نقد و استنباط از اشعار حافظ، مستلزم گذراندن دوره مطالعاتی خاصی است؟ به بیان دیگر، آیا هر کسی می‌تواند راجع به حافظ اظهارنظر بکند و اساسا، با دیدگاه‌های جدید در مورد حافظ شناسی موافق هستید؟

در مورد دیدگاه‌های جدید، تا چه دیدگاهی باشد. دوست قدیمی و صمیمی من آقای داریوش آشوری، هستی شناسی حافظ را نوشت که نزدیک به ۱۴ نقد منفی راجع به آن نوشتند. بعد ایشان بازنگری کردند. عرفان و رندی در شعر حافظ را تصحیح کردند.

حافظ به خاطر چند پهلو بودن و ژرفای شعرش خاصیتی دارد که هرکسی از ظن خود یار او می‌شود. در این صورت برداشت آزاد است و آقای باقری هم که امروز کتاب‌شان این‌جا مطرح بود گفتند که در هشت نه مقوله، دیدگاه وجود دارد که می‌شود از این دیدگاه‌ها به حافظ نگاه کرد. جز آن‌هایی را که با دیدگاه اسلامی حافظ مخالفت دارند، نباید کنار زد. دیدگاه‌های مارکسیستی و مادی‌گرایانه شدید است که خیلی جواب نمی‌دهد. بقیه دیدگاه‌ها تا حدودی جواب می‌دهد.