ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای، من آهنم

علیرضا افزودی

امروز بیست و یکم فوریه، برابر با دوم اسفند ماه از جمله مصادف است با بیست و دومین سال درگذشت «حسین گل‌گلاب» سرایندۀ سرود «ای ایران، ای مرز پر گهر». سرودی که به تعبیری می‌توان آن‌را سرود ملی غیر رسمی ایرانیان دانست.
او گرچه فیزیک و شیمی و گیاه‌شناسی خوانده بود، با موسیقی نیز آشنا بود و تار و سه‌تار می‌نواخت.

«روح‌الله خالقی» در بارۀ او گفته است: «تصور نمی‌شد یک مرد عالم فیزیک‌دان و شیمی و ریاضی‌دان و نبات‌شناس و سنگ‌شناس، شعر هم بگوید. گل‌گلاب را به‌راستی می‌توان معجونی از علم و فضل وهنر دانست.»

او کار عملی خود را از دارالفنون آغاز کرد و پس از بنیاد دانشگاه تهران، از استادان ممتاز آن به‌شمار می‌رفت و همچنین سال‌ها عضو فرهنگستان ایران بود. کتاب‌های آموزشی بسیاری نیز در رشته‌های مختلف علمی، برای تدریس در دبیرستان و دانشکده از او به‌جای مانده است که از آن‌جمله می‌توان رساله‌ای در «صدا شناسی» را نام برد که در سال‌های همکاری خود با کلنل «علینقی وزیری» تالیف کرده است.

و اما صاحب‌نظران شعر و موسیقی معتقدند که «سرود ای ایران» از سه ویژگی خاص برخوردار است.

یکی اینکه تک‌تک واژه‌های به کار رفته در سروده، فارسی است و در هیچیک از ابیات آن کلمه‌ای معرب یا غیر فارسی وجود ندارد. سراسر هر سه بند سرود، سرشار از واژه‌هاى خوش‌تراش فارسى است. زبان پاكیزه‌اى كه هیچ واژه بیگانه در آن راه پیدا نكرده است، و با این همه هیچ واژه‌اى نیز در آن مهجور و ناشناخته نیست و دریافت متن را دشوار نمى‌سازد.

دومین ویژگی سرود «ای ایران» در بافت و ساختار شعر آن است، به‌گونه‌ای که تمامی گروه‌های سنی، از کودک تا بزرگ‌سال می‌توانند آن را اجرا کنند. همین ویژگی سبب شده تا این سرود در تمامی مراکز آموزشی و حتی کودکستان‌ها قابلیت اجرا داشته باشد.

و بالاخره سومین ویژگی‌ای که برای این سرود قائل شده‌اند، فراگیری این سرود به لحاظ امکانات اجرایی است که به هر گروه یا فرد، امکان می‌دهد تا بدون ساز و آلات و ادوات موسیقی نیز بتوان آن را اجرا کنند.

آهنگ این سرود که در آواز دشتی خلق شده، از ساخته‌های ماندگار «روح‌الله خالقی» است. ملودی اصلی و پایه‌ای کار، از برخی نغمه‌های موسیقی بختیاری که از فضایی حماسی برخوردار است، گرفته شده.

این سرود در اجرای نخست خود به‌صورت کر خوانده شد. اما ساختار محکم شعر و موسیقی آن سبب شد تا در دهه‌های بعد خوانندگان مطرحی همانند «غلامحسین بنان» و نیز «اسفندیار قره‌باغی» آن را به‌صورت تک‌خوانی هم اجرا کنند.

باری، امروز مصادف است با بیست و دومین سال درگذشت «حسین گل‌گلاب». یاد او را زنده و گرامی می‌داریم و در پایان این روایت، بخشی از «سرود ای ایران» را در اجرای نمونه‌ای کمتر شنیده شده، یعنی با صدای استاد «غلامحسین بنان» می‌شنویم.

فایل شنیداری این مطلب را از «اینجا» بشنوید!
در بارۀ این سرود هم در [اینجا] بیشتر بخوانید!