نغمه‌های سرد شوپن

پرویز جاهد

قبل از هر چیز لازم می‌دانم نکته‌ای را درباره این برنامه توضیح دهم که در واقع پاسخی است به برخی از شنوندگان این برنامه که از من انتظار دارند کم‌تر درباره فیلم و موسیقی آن صحبت کرده و بیش‌تر به پخش قطعات موسیقی فیلم بپردازم. باید بگویم که این برنامه با زمان اندکی که در اختیار دارد، اساسا برای معرفی و بررسی ساوند ترک فیلم‌های سینمایی و ارتباط تماتیک آن با فضا و درونمایه فیلم‌ها تهیه می‌شود.

به علاوه ما از نظر قوانین کپی‌رایت مجاز به پخش کامل یک قطعه یا تمام قطعات ساوند ترک یک فیلم نیستیم. از این رو تنها قسمت‌های کوتاهی انتخاب شده و مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. امیدوارم این توضیح برای برخی از شنوندگان این برنامه که به رویکرد این برنامه معترض بوده، قانع‌کننده باشد.

این بار موسیقی فیلم «پیانیست» را برای شما در نظر گرفته‌ام. فیلمی که رومن پولانسکی کارگردان نامدار لهستانی آن را بر اساس زندگی واقعی و خاطرات ولادیسلاو اشپیلمن، موسیقیدان و نوازنده برجسته پیانوی لهستانی ساخته است.¹ موسیقیدانی یهودی که در زمان جنگ جهانی دوم تمام افراد خانواده‌اش را در فاجعه هولوکاست از دست داد، اما خود موفق شد به طرز معجزه‌آسایی از این قتل عام نجات پیدا کند.

این فيلم برنده چندین جایزه مهم جهانی از جمله نخل طلای کن، اسکار بهترین کارگردانی فیلم، بهترین بازیگری مرد نقش اول (آدريان برودی) و بهترین فیلمنامه شد. همین‌طور برنده هفت جایزه سزار فرانسوی در رشته‌های بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگری و بهترین موسیقی فیلم شده است.

آدریان برودی در نقش اشپیلمن

پیانیست محصول چهار کشور لهستان، آلمان، فرانسه و بریتانیا است و در آن آدریان برودی در نقش اشپیلمن بازی تحسین‌برانگیزی ارائه می‌کند، بازیگری که واقعا سزاوار دریافت جایزه اسکار برای ایفای این نقش اسکار بوده است.

در سپتامبر ۱۹۳۹ نیروهای آلمان نازی به لهستان حمله کرده و این کشور را اشغال می‌کنند. اشپیلمن در این زمان سرگرم اجرای قطعاتی از فردریک شوپن، آهنگساز بزرگ لهستانی در رادیو ورشو است. خانواده اشپیلمن به همراه یهودی‌های دیگر به گتو کراکو فرستاده شده و در آنجا مورد شکنجه، آزار و تحقیر افسران سادیست نازی قرار می‌گیرند.

اشپیلمن به کمک یک دوست قدیمی که به استخدام نازی‌ها درآمده موفق می‌شود از اردوگاه نازی‌ها بگریزد و در میان خرابه‌های جنگ پنهان شود، اما خانواده‌اش در اسارت نازی‌ها باقی مانده و سرانجام نیز همه آنها به قتل می‌رسند.

اشپیلمن در این فیلم یک قهرمان جنگ نیست، بلکه آدمی است معمولی که توانست با تلاش زیاد و مقدار زیادی شانس از مهلکه جان سالم به در ببرد. پولانسکی خود یهودی است و در زمان جنگ جهانی دوم کودک هفت ساله‌ای بود که به همراه والدینش به گتو کراکو فرستاده شد. او به طرز معجزه آسایی توانست به همراه پدرش از دست نازی‌ها فرار کند، اما مادرش جان خود را در اردوگاه از دست داد. تجربه تراژیک و دردناک جنگ و از دست دادن مادر در فاجعه هولوکاست انگیزه‌ای شد برای اقتباس پولانسکی از خاطرات اشپیلمن که آن را خیلی نزدیک به سرنوشت خود احساس کرد.

رومن پولانسکی، کارگردان نامدار لهستانی در حال کارگردانی فیلم پیانیست

این نخستین فیلم پولانسکی بعد از سال‌ها دوری از وطن بود که در لهستان فیلمبرداری می‌شد. وی بعد از ساختن فیلم درخشان چاقو در آب در لهستان، به آمریکا مهاجرت کرد و دیگر فیلمی در لهستان نساخت. پولانسکی سعی کرد ضمن وفاداری به خاطرات، بخشی از خاطرات کودکی خود را در گتوی کراکو در این فیلم تصویر کند.

او برخلاف فیلم‌های دیگری که درباره فاجعه هولوکاست ساخته شد، سعی کرد از هرگونه اغراق، هیجان آفرینی کاذب و تحریک احساسات تماشاگران پرهیز کند. فیلم با لحن بسیار سردی ساخته شده و موسیقی تیره و سرد شوپن این حالت را تشدید کرده است. پولانسکی خود این فیلم را شاهدی بر قدرت موسیقی، اراده زنده ماندن و شجاعت ایستادگی در برابر شر خوانده است.

موسیقی این فیلم را وویچک کیلار، آهنگساز آوانگارد لهستانی ساخته است. کیلار از دهه ۶۰ تاکنون برای بیش از چهل فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی موسیقی ساخته و معروف‌ترین آثارش عبارتند از دوشیزه و مرگ، پرتره یک بانو، دراکولای برام استوکر، ترومن شو و دروازه نهم.

کیلار با توجه به رابطه شخصیت اصلی فیلم با موسیقی شوپن، قطعاتی از موسیقی شوپن را برای موسیقی این فیلم برگزیده است. در واقع کیلار با انتخاب این قطعات، تفسیر تازه و مدرنی از قطعات شوپن بر اساس رویدادهای تراژیک فیلم بدست داده است. موسیقی شوپن ستون فقرات فیلم است.

پوستر فیلم پیانیست

قطعات شوپن بر فضای سرد و غمزده فیلم خوب نشسته و ارتباط قدرتمندی با تصاویر هولناک و دلخراش آن دارد. قطعه ناکتورن (Nocturne) در سی مينور از شوپن که در آغاز فیلم شنیده می‌شود، قطعه‌ای تلخ و غمناک است و به خوبی وضعیت دردناک اشپیلمن، خانواده‌اش و همه قربانیان اردوگاه‌های مرگ نازیسم را بیان می‌کند.

فردریک شوپن آهنگساز بزرگی بود. او ابداع‌گر بسیاری از فرم‌های موسیقی مثل بالاد، نکتورن و اتود برای پیانو است. نکتورن که از واژه فرانسوی نختورنال به معنی شبانه گرفته شده یک قطعه موسیقی شبانه است که معمولا با پیانو سولو نواخته می‌شود و شوپن ابداع‌گر آن در قرن نوزدهم بوده است. شوپن بیش از ۲۱ قطعه ناکتورن ساخته است. همه‌ی قطعات شوپن را در این فیلم یانوش اولی نیچک، نوازنده پیانو برجسته لهستانی اجرا می‌کند. او تبحر زیادی در اجرای قطعات پیانو شوپن دارد.

حال به اجرای دیگری از نکتورن در ژمینور، اوپوس ۴۸ اثر شوپن گوش می‌دهیم.

صحنه‌ای از فیلم پیانیست

پیانیست اساسا فیلم کم دیالوگی است. چرا که اشپیلمن در بخش مهمی از فیلم تنها است و در خرابه‌های ورشو پرسه می‌زند. از این رو موسیقی در این فیلم نقش بسیار مهمی برعهده دارد. موسیقی وسیله خوبی برای بیان احساسات درونی و افکار اشپیلمن است و با تنهایی، دردها و عشقش به خانواده و سرزمینش همدردی می‌کند.

صحنه مواجهه اشپیلمن با افسر آلمانی در میان ویرانه‌ها یکی از دراماتیک‌ترین لحظات فیلم است. افسر آلمانی از اشپیلمن می‌خواهد تا با پیانویی که در گوشه‌ای از آن ساختمان مخروبه قرار دارد، قطعه‌ای را بنوازد و اشپیلمن قطعه‌ی بالاد در ژمینور اثر شوپن را می‌نوازد. بعد از اجرای این قطعه‌ی زیباست که افسر آلمانی به او اجازه می‌دهد که در آن مکان بماند و حتی برای او غذا تهیه می‌کند.

قطعه انتقال به گتو قطعه‌ای است که وویچک کیلار، آهنگساز فیلم آن را برای فیلم پیانیست ساخته و مربوط به صحنه‌ای است که خانواده اشپیلمن را به گتوی کراکو می‌فرستند. این قطعه بوسیله ارکستر فیلارمونیک ورشو به رهبری تادئوش استروگالا و با کلارينت سولوی هناوولچسکا اجرا می‌شود.

در پایان فیلم پیانیست، اشپیلمن را می‌بینیم که بعد از پایان جنگ در تالار موسیقی ورشو در برابر عده‌ی زیادی از تماشاگران قرار گرفته و قطعه‌ آندانته اسپیاناتو اپوس ۲۲ را با ارکستر فیلارمونیک بزرگ ورشو اجرا می‌کند.

پانوشت:
1. اشپيلمن در سال ۲۰۰۰ درگذشت.