بنی‌اعتماد: دلم می‌خواهد در مورد مردان فیلم بسازم

فرنگیس محبی

رخشان بنی‌اعتماد، فیلم‌ساز، فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان بنام و برجسته‌ ایران، حدود دو هفته پیش از دانشگاه لندن دکترای افتخاری دریافت کرد.

با خانم بنی‌اعتماد گفت و گو کردم و در ابتدا پرسیدم که به نظر خود او، دریافت این دکترا به منظور چه نوع فعالیت‌های سینمایی وی بوده است؟

من فکر می‌کنم باید از خود دانشگاه و بخش هیات علمی که از دو سال پیش، روی مجموعه‌ی کارهای من بررسی می‌کردند این تصمیم را گرفتند شاید اگر این سوال بشود جواب کامل‌تری خواهید داشت ولی به هرحال مجموعه‌ی کارهایی که بیشتر موضوعات اجتماعی و توجه به مسایل اجتماعی با رویکرد تاثیرگذاری در داخل جامعه هست فکر می‌کنم دلایل اصلی آن‌ها بوده برای اهدای این دکترا.

همان‌طور که گفتید شما در فیلم‌های‌تان بیشتر روی دردهای جامعه و مشکلاتی که در جامعه وجود دارد تمرکز دارید که بیشتر این جنبه‌ها را هم در فیلم‌های‌تان منعکس کردید. چه جوانب دیگری هست که دوست دارید در مورد آن ها کار بکنید که تا حالا در فیلم‌های‌تان پوشش ندادید؟

موضوعات خیلی زیادی است و فکر می‌کنم که به عمر من کفاف نخواهد داد که به این موضوعات بپردازم. ولی چند موضوعی که فعلاً در برنامه‌ آینده من هست آن‌ها هم دقیقاً موضوعاتی هست که فکر می‌کنم نقطه‌ی توجه و تمرکزی می‌طلبد که باید به آن‌ها پرداخته بشود.

لطفاً یک مثال بزنید؟

من برای ساخت دو فیلم مستند، در حال حاضر دارم روی مساله‌ی حقوق زنان در ایران‌ کار می‌کنم.

از ساختن فیلم‌های‌تان بگویید. از آن آغازی که یک فکر و موضوعی برای یک فیلم در فکر شما پرورش پیدا می‌کند، چه مسیری را طی می‌کند تا آن فیلم ساخته می‌شود و چطوری یک موضوع در ذهن شما می‌آید و چگونه موضوعات‌تان را انتخاب می‌کنید؟

من فکر می‌کنم این‌ها برمی‌گردد به همان دغدغه‌های کلی و این‌که اهمیت طرح یک موضوع در شرایط خودش به نظرم‌ می‌آید ضروری می‌رسد.

در واقع می‌شود گفت که شاید موضوع هست که من را انتخاب می‌کند. بعد برای همه‌ی کارهای داستانی و مستندم یک دوره‌ی تحقیق را می‌گذرانم که زمان و چگونگی آن، بستگی به هر موضوعی دارد. بیشتر روی تحقیق میدانی متمرکز می‌شوم یا مطالعاتی و یا گونه‌های مختلفی که هرچه بیشتر بتواند مرا به کل موضوع نزدیک بکند.

رخشان بنی‌اعتماد

از همه مهم‌تر زاویه‌ی نگاهی که بشود از طریق فیلم به موضوع پرداخت. درواقع می‌شود گفت مرحله‌ی تحقیق، مهم‌ترین بخش کار قبل از تولید فیلم است.

بعد از آن به هرحال دیگر هر فیلم‌سازی برای خودش روش و تکنیک کاری دارد که با یک تفاوت‌های بیشتر می‌شود گفت به هم شبیه هست. ولی آن‌چه مهم‌تر است همین مرحله‌ی تحقیق و تمرکز روی موضوع است.

معمولاً شخصیت‌های اصلی در فیلم‌های شما زن هستند و بیشتر در مورد دردهایی که زنان ایران با آن روبرو هستند. هدف اصلی شما در فیلم‌سازی برای حقوق زنان است و می‌خواهید کمبودهای در این مورد را منعکس بکنید و یا این‌که فیلم را صرفاً به خاطر آن حرفه‌ای که دارید می‌سازید؟

نه، به خاطر حرفه نمی‌سازم. یعنی فیلم‌سازی شغل من نیست. من بارها گفته‌ام حقوق زنان، مساله‌ی بسیار مهمی است. ولی من فکر می‌کنم که ما مسایل زیادی داریم که هم به حقوق زنان و هم به حقوق مردان مربوط می‌شود.

در فیلم‌هایم هم گرچه تمرکز اصلی‌ام روی زن‌ها بوده، ولی مساله‌، حقوق انسانی است و این‌که چه زن و چه مرد، اگر از حقوق طبیعی خودشان برخوردار نباشند، در شرایط و چنبره‌ی مناسبات اجتماعی به چه وضعیتی دچار می‌شوند.

آن‌چه بیشتر برای من مهم است، تصویر موقعیت انسان در شرایط اجتماعی است، چه زن و چه مرد. و طبیعتاً به دلیل آشنایی بیشتر با مسایل زنان، بیشتر روی مساله‌ی زنان متمرکز هستم.

اگر می‌خواستید به مسایل مردان و حقوق مردان توجه بکنید، چه جنبه‌هایی از آن را در نظر می‌گرفتید؟

واقعاً من فکر نمی‌کنم بسیاری از مسایلی که به عنوان حقوق زنان مطرح می‌کنیم، حقوق مردان نیست. در بسیاری از موارد من فکر می‌کنم مسایل حقوق خانواده، مسایل مشترکی است که گرچه آن تبلیغاتی که راجع به زن به دلیل ریشه‌های تاریخی -فرهنگی - قانونی وجود دارد و مشکلاتی که برای زنان وجود دارد؛ بیشتر متوجه آن‌هاست.

ولی از آسیب‌های این مشکلات حقوقی، مردان هم آسیب می‌بینند. یعنی این‌طور نیست که مردان دارای همه‌ی حقوق هستند و زنان نیستند. یک‌سری مسایل، کاملاً مربوط به هردوی این‌ها می‌شود. ولی به‌طور کل موضوعی که راجع به مردان در ذهن من است و زمانی امیدوار هستم که فرصتی پیش بیاید کار بکنم، موقعیت مرد ایرانی در شرایط گذار از سنت به مدرنیته است.

می‌توانید یک مقدار این موضوع را بشکافید؟

این موضوع فکر می‌کنم احتیاج به توضیحی مفصل‌تری دارد که در یک گفت و گوی کوتاه نمی‌گنجد. ولی به‌طور کل در حال حاضر جامعه‌ی ما، شرایط حادی دارد. در مرحله‌ی گذار است و این مرحله‌ی گذار، طبیعتاً آسیب‌های بسیاری دارد. بسیاری از موارد است که قربانی‌های بسیاری می‌گیرد.

در چنین شرایطی طبیعتاً موقعیت زن، موقعیت دشواری است. ولی به این دلیل، موقعیت دشوار مردان نادیده گرفته می‌شود. مردانی که فقط نباید به عنوان همسر به آن‌ها نگاه کرد که حالا چون از لحاظ حقوقی مقابل زنان قرار می‌گیرند، پس مرکزقدرت هستند.

باید به مردانی نگاه کرد که پدر هستند. پدرانی که در این شرایط گذار، قادر به بیان وضعیت خودشان نیستند. کنده شدن از یک موقعیت که ریشه در تار و پود فرهنگ، سنت و باور دارد و رسیدن و پذیرفتن یک مرحله‌ی دیگری که با بسیاری از آن ریشه‌ها در تضاد است، کار آسانی نیست.

من یکی از مواردی که دلم می‌خواهد رویش کار بکنم، همین طرح است. دلم می‌خواهد موقعیت یک مرد ایرانی را در چنین شرایطی تصویر کنم.

چه موضوعات و چیزهایی دیگری هست که دل‌تان می‌خواهد در فیلم‌های‌تان منعکس بکنید، ولی به خاطر اوضاع موجود نمی‌توانید؟

خب، خیلی موارد هست. موضوعاتی اجتماعی وجود دارد که طبیعتاً به دلیل محدودیت‌ها ممکن نیست آن شکلی که در ذهن می‌گذرد ساخته بشود. طبیعتاً ترجیح می‌دهم این موضوعات را نسازم. یعنی با زبان الکن به این موضوعات نپردازم و موضوعاتی انتخاب بکنم که قابل دیدن باشد.

چون آن چیزی که برای من بسیار اهمیت دارد این است که فیلم من در ایران هم دیده بشود. یعنی حتی فیلمی که ساخته بشود و حتی به موضوع بسیار مهمی هم بپردازد، ولی نتواند در شرایط حاضر دیده بشود و اثرگذاری‌اش را در شرایط فعلی نداشته باشد؛ برای من اولویت اول نیست و ترجیح می‌دهم به طرف ساخت موضوعاتی بروم که در شرایط فعلی جامعه بتواند کارساز باشد.

به هرحال شما جزو معدود فیلم‌سازان ایران هستید که در لندن از شما در این سطح تقدیر شد. شما خودتان موفقیت‌تان را مدیون چه می‌دانید؟

من دلم می‌خواهد به‌جای موفقیت، اسمش را بگذارم رضایت، رضایت از کار خودم. شاید به این دلیل که فکر می‌کنم توانستم هر موضوعی را با توجه به اهمیتی که برای طرح آن در جامعه قائل بودم، با همه‌ی توانم و با گذر از مشکلات و موانع زیاد، به فیلم تبدیل کنم.

من ترجیح می‌دهم بیشتر از رضایت صحبت کنم تا موفقیت. به هرحال این موفقیت‌ها خوشحال‌کننده است، ولی آن چیزی که راضی کننده است تاثیر کار در جامعه هست که خوشبختانه این موقعیت بوده. یعنی توانسته فیلم‌های من ارتباط برقرار کند، توانسته اثرگذار باشد، بحث باز بکند و خود همین‌ها راضی‌کننده هست.

فکر می‌کنید چگونه سینمای ایران با وجود همه‌ی محدودیت‌هایی که تا حالا داشته رو پای خودش ایستاده و افتخاراتی هم در این سطح و در خارج از کشور هم کسب می‌کند؟

خب، دلیل آن، مجموعه کارها و مجموعه‌ی آثار سینمایی ایران است. من فکر می‌کنم وقتی راجع به سینمای ایران صحبت می‌کنیم فقط به اسامی و به عناوین فیلم‌های مشخص نباید اشاره کرد.

باید به مجموعه‌ی جریان سینمایی نگاه کرد که توانسته با نوعی احساس تعهد نسبت به جامعه و با نگاه انسانی، توانسته به موضوعات بپردازد و خودش را از کلیشه‌ها دور نگهدارد و امیدوارم که این حرکت که بازتاب آن هم دیده شده و نتیجه‌ی آن هم دیده شده به دلیل مشکلات و بحران‌های اقتصاد سینما که در حال حاضر شرایط خیلی مناسبی وجود ندارد این نوع سینما کم کم نادیده و محو نشود.

آینده‌ی سینمای ایران را چگونه می‌بینید؟

دلم می‌خواهد که خوشبین باشم ولی شرایط متاسفانه برای سینمای فرهنگی و هنری خیلی شرایط روشنی نیست. بحران‌های اقتصادی و به‌طور کل مجموعه‌ی وضعیتی که در سینما دیده می‌شود سعی می‌کنم که خوشبین باشم و بیشتر به جوان‌ها خوشبین هستم.