ژاپن و ژاپونی‌ها

شهرنوش پارسی‌پور

در اواخر بهار و اوایل تابستان سال ۲۰۰۹ خانم یوکوفوجی موتو، استاد انستیتو تحقیقات زبان‌های جهان در دانشگاه اوساکا با من تماس گرفت و دعوتی به عمل آورد تا برای شرکت در سومین همایش این دانشگاه به این شهر بروم.

دعوت برای اواخر ماه نوامبر و اوایل ماه دسامبر بود. زمانی که ایشان با من تماس گرفت مصادف بود با اوج‌گیری جنبش سبز ایران. من به شدت دگرگون شده بودم. دعوت را پذیرفتم و در همان حال دائم درگیر مسائل جنبش سبز مردم ایران بودم.

کم‌کم اما جنبش در مسیر دریایی خود برای مدتی آرام گرفت و من نیز آرام گرفتم و به یاد این دعوت صمیمانه افتادم.

موضوع این سومین همایش ادبی بخش ایران شناسی دانشگاه اوساکا مساله زن در ادبیات ایران بود.

از آنجایی که دو سخنرانی برای من در نظر گرفته شده بود من نیز دو موضوع را مد نظر قرار دادم.

موضوع نخست مساله زن در بوف کور و مقایسه دو وجه این زن؛ «زن اثیری و زن لکاته» در این کتاب بود، و در ادامه از تاثیر بوف کور بر ادبیاتی که خود من بوجود آورده بودم گفت داشتم.

موضوع سخنزانی دوم در باره‌ی یک اثر ادبی از مجموعه آثار ادبی شش نویسنده ایرانی بود که من از میان انبوه نویسندگان ایران آن‌ها را برگزیده بودم.

پس به طور بسیار مختصر درباره ایرج رحمانی و رمان او، «اتفاق همان طور که نوشته می‌شود می‌افتد»، جعفر مدرس صادقی، و رمان او، «مرداب گاوخونی»، مهستی شاهرخی و رمانک او «شالی به درازای جاده ابریشم»، و یعقوب یادعلی و رمان او؛ «آداب بی‌قراری»، و دو رمان از سپیده شاملو به نام‌های «انگار گفته بودی لیلی» و «سرخی من از تو» و همچنین کامران به نیا و رمان او «عارفی در پاریس» مطالبی نوشته بودم.

سه تن از این نویسندگان مقیم ایران و سه تن دیگر مقیم خارج از کشور هستند. متن سخنرانی‌ها را برای خانم فوجی موتو فرستادم و بالاخره لحظه موعود فرا رسید و در بیست و پنج نوامبر ۲۰۰۹ عازم توکیو شدم تا در آنجا هواپیمایی به مقصد اوساکا بگیرم.

این سفر بسیار مرا به هیجان آورده بود. فارسی خانم فوجی موتو بسیار فصیح و روان است و ایشان نامه‌های خود را به زبان فارسی می‌نوشت که من به طور جدی از روانی این نامه‌ها شگفت زده می‌شدم.

عاقبت در فرودگاه اوساکا با آقای تاکه هارا، استاد دانشگاه و معاون خانم فوجی موتو برخوردم. ایشان هم فارسی را به روانی گپ می‌زد.

بسیار جالب است که در خاوری‌ترین کشور آسیا به افرادی بربخوریم که این‌همه روان فارسی گپ می‌زنند.

روز بعد با خانم فوجی موتو ناهار خوردم و بعد به اتفاق به دانشگاه رفتیم تا تشریفات اداری را انجام دهیم. ایشان گفت که درست یک روز پس از جمعه سیاه به عنوان دانشجوی بورسیه وارد شیراز شده بود تا در دانشگاه پهلوی شیراز آموزش ببیند.

او ۱۰ ماه در ایران مانده بود و انقلاب ایران را به همراه دانشجویان تجربه کرده بود. در دانشگاه متوجه شدم که ایشان یکی از بهترین آرشیوهای ادبیات معاصر فارسی را برای دانشگاه تشکیل داده است.

تقریبا هر اثری که در ایران و خارج از ایران به چاپ رسیده بود در کتابخانه اتاق ایشان به چشم می‌خورد. در همین جا بود که برای نخستین بار آقای کامیار عابدی را ملاقات کردم. ایشان استاد جوانی است که فارسی آموزش می‌دهد و خود دارای آثار تحقیقاتی جالبی است که چند نمونه از تحقیقات او درباره سهراب سپهری در برنامه به روایت منتشر شده است.

روز شنبه، ۲۸ نوامبر، استاد پورنامداریان، استاد دانشگاه‌های ایران که برای دو ماه میهمان دانشگاه مطالعات خارجی توکیو بود، درباره چهره زن در ادبیات کهن فارسی سخنرانی جالبی ایراد کرد.

این سخنرانی در حلقه بسته‌ای، مرکب از ژاپنی‌های ایران‌شناس و ایرانیان متخصص مقیم یا میهمان در ژاپن انجام گرفت.

افراد حاضر در جلسه عبارت بودند از خانم دکتر تاکه شیتانه مارکوس کینگا ایلونا، محقق مجارستانی در رشته زبان شناسی ایرانی در تمدن‌های خاورمیانه، فولکلور و ادبیات تطبیقی، آقای شین تاکه هارا، دارای دکترای زبان و فرهنگ و استادیار انستیتو تحقیقات زبان‌های جهان در دانشگاه اوساکا، کی ایچی روء ایشی ئی، مترجم آثار صادق هدایت، خانم شوری سوزوکی، متخصص شعر امروز زبان فارسی، خانم دکتر آیانو ساساکی، استادیار ادبیات فارسی دانشگاه مطالعات خارجی توکیو، خانم دکتر توموکو یاماگیشی از بخش علوم و اقتصاد دانشگاه میجی، خانم ناهو ناکامورا، متخصص شعر معاصر و مترجم آثار نادر نادرپور.

ایرانیان حاضر در جلسه عبارت بودند از دکتر هاشم رجب زاده، ژاپن شناس تراز اول و استاد بازنشسته دانشگاه اوساکا، آقای دکتر جمشید جمشیدی از پزشکان مقیم ژاپن و عضو اصلی انجمن دوستداران فرهنگ ایران و ژاپن، خانم دکتر زری طاهری استاد آموزش زبان فارسی در دانشگاه مطالعات خارجی توکیو، خانم مارال بابازاده دانشجوی رشته زبان و ادبیات ژاپن در دانشگاه اوساکا.

چند نفر دیگری نیز در این جلسه حضور داشتند، از جمله زوج زیبایی به نام‌های افشین حق پرست و خانم آیلین علی پور، هردو دانشجو که با فرزند شیرخوارشان در جلسه حضور داشتند و با زحمت و مرارت حقیقی جریان سخنرانی‌ها را دنبال می‌کردند. همچنین همسر و دختر آقای کامیارعابدی.

استاد پورنامداریان در طی سخنرانی خود روشن کردند که گرچه در بخشی از ادبیات ایران چهره درخشانی از زن ارائه داده می‌شود (از جمله از طریق فردوسی)، اما در مجموع این ادبیات در درازنای تاریخ یا مایل به حذف زن بوده و یا زن را تحقیر کرده است (به عنوان نمونه سعدی و یا داستان‌های مولوی).

سخنرانی دوم ایشان که در بعد از ظهر یکشنبه انجام گرفت در مورد حافظ و نقش قاطع او در ادبیات فارسی بود.

در همین جلسه بود که من به خودم اجازه دادم از ایشان بپرسم که معنای «علم لدنی» چیست. ایشان در پاسخ گفتند لدنی به معنای «از نزد خودم» می‌باشد و علمی‌ست غیراکتسابی و از طرف خدا الهام می‌شود.

قابل توجه آقایی که با امضای «عالم» مرتب در این باره بحث کرده‌اند که لدنی به معنای علم دنیایی و علوم ساده است.

سخنرانی اینجانب درباره بوف کور هدایت معطوف به این معنا بود که در داستان آفرینش بابلیان (انوما الیش) مادینگی هستی به دست ماردوک، خدای خدایان کشته می‌شود، و از آن مقطع در تمامی سیستم‌های فکری مذهبی ما مواجه با غیبت معنای حضور او هستیم.

کوشیدم روشن کنم که صادق هدایت یا این اسطوره را می‌شناخته یا بسا این نحوه‌ای اندیشه مردانه است که در جایی به قتل ذهنی زن یا مادر اقدام می‌کنند. در بوف کور از پس این قتل و به دلیل میدان گسترده قتل مرد نقاش قلمدان به پیرمرد خنزر پنزری تبدیل می‌شود.

بعد کوشیدم رابطه بوف کور هدایت و داستان‌های خودم را روشن کنم. دو داستان از داستان‌های من به نام‌های طوبی و معنای شب و عقل آبی تقریبا یک سره در خدمت بررسی بوف کور بوده‌اند.

این سخنرانی با استقبال استادان ایرانی و ژاپنی مواجه شد. همین جا باید بگویم درجه صبر و حوصله استادان ژاپنی شگفت انگیز بود. در عین حال تسلط همه آن‌ها به زبان فارسی اعجاب‌آور است.

جلسات با نظم و ترتیب بسیار دقیقی اداره می‌شد و هرگز دیده نشد که آن‌ها اظهار بی‌حوصله‌گی کنند. در عین حال این جلسات در روشن کردن بسیاری از ارتباطات درونی ادبیات فارسی نقش قابل تاملی داشت. به قرار نظر خانم فوجی موتو جلسات موفق بوده است.

من در برنامه آینده نیز درباره ژاپن گفت خواهم داشت. تا اینجا متوجه شده‌ام مردم ژاپن بسیار سخاوتمند و گشاده دست هستند.

آن‌ها هنگامی که تصمیم می‌گیرند چیزی را بیاموزند همانند یک سامورائی عمل می‌کنند و همانند یک جنگجو پیش می‌روند.

بدون شک کادر ایران‌شناسان دانشگاه‌های مختلف ژاپن جزو کادرهای قابل تامل ایران‌شناسی دنیاست.