زندانی تهران

شهرنوش پارسی‌پور

زندانى تهران، نوشته مارینا نعمت یکى از قابل تامل‌ترین کتاب‌هائى‌ست که درباره زندان‌هاى جمهورى اسلامى نوشته شده است. ‌این کتاب که به زبان انگلیسى و در کانادا به چاپ رسیده، شرح ازدواج ناخواسته و اجبارى مارینا نعمت با بازجوى اوست.

نویسنده موفق شده است با نوشتن کتابى ساده و بدون مبالغه و اغراق‌گوئى، شرایط پیچیده، ترسناک و ماقبل تاریخى زندان‌هاى جمهورى اسلامى را به رشته نگارش درآورد.‌ در تمام سال‌هائى که از عمر جمهورى اسلامى مى‌گذرد و مى‌دانیم که با شکنجه و زندان و کشتار توام بوده، این بحث همیشه وجود داشته که آیا دختران و زنان زندانى در جمهورى اسلامى مورد تجاوز قرار گرفته‌اند یا نه.

در دوران سال‌هاى سیاه دهه شصت،شایعه‌اى قوى وجود داشت که دختران زندانى پیش از سپرده شدن به جوخه اعدام مورد تجاوز قرار مى‌گیرند، زیرا که به روایتى دختر باکره پس از مرگ به بهشت مى‌رود، و برمبناى روایتى دیگر اگر دخترى باکره به زیر خاک برود، مرد جوانى را به دنبال خود به زیر خاک خواهد کشید.

تا پیش از چاپ کتاب مارینا نعمت، اثبات این‌که دختران در زندان مورد تجاوز قرار گرفته‌اند به سختى ممکن مى‌شد. ‌اما به همراه کتاب ماریناست که متوجه مى‌شویم این کار شدنى بوده است. ‌

مارینا در سن هفده سالگى روانه زندان مى‌شود. ‌او که متولد سال ١٣۴۴ است در مقطع سال ١٣۶١ دستگیر مى‌شود. ‌دلیل دستگیرى او گزارش مدیر دبیرستان آن‌هاست. ‌مارینا گویا در مقطعى به دلیل اعتراض به معلم خود از کلاس اخراج شده، و ناگهان بخش اعظم دانش‌آموزان به همراه او از کلاس خارج شده‌اند.

روشن است که این دانش آموز سرتق باید تنبیه شود، و روشن است که تنبیه این دانش آموز در جمهورى اسلامى و در سال بحرانى ١٣۶١ نمى‌تواند کمتر از مجازات مرگ باشد. ‌

البته مارینا به صراحت روشن نمى‌کند که او و دوستانش چکار کرده بودند که باید اعدام مى‌شدند، اما در متن مى‌خوانیم که چند نفر از دوستان او به جوخه آتش سپرده شده‌اند. ‌مارینا اما شلاق فراوانى خورده است و کف پایش باد کرده است.

او در جایى از داستان زمانى به خود مى‌آید که در سلول است و بازجوى او، على موسوى در کنارش نشسته است. ‌على موسوى براى او روشن مى کند که محکوم به مرگ بوده، اما با مساعى او که به نزد خمینى رفته، حکم مرگ او به زندان ابد تغییر یافته است. ‌هنگامى که مارینا به بند باز مى‌گردد، دوستانش را چار وحشت مى‌کند، چرا که روى پیشانى او نامش را نوشته بودند تا جسدش با جسد زندانى دیگرى اشتباه نشود.

تصویر روی جلد کتاب «زندانی تهران»

بازجو اما پس از مدتى موى دماغ مارینا مى‌شود تا با او ازدواج کرده و از مرگ و زندان رهائى یابد. ‌این کار اما به سادگى میسر نیست. ‌مارینا باید از مذهب مسیحى دست کشیده و مسلمان شود‌ که مى‌شود.

تمامى آن‌چه‌ به نوشته آمد، بخشى از پلات کتاب مارینا نعمت را تشکیل مى‌دهد. دانستن این‌که ترس و وحشت چگونه مى‌تواند شخصیت یک انسان را تا این حد خرد کند که او دست از مذهب آباء و اجدادى‌اش بکشد و به عقد بازجوى دیگر آزار خود درآید، انسان را بسیار متاثر مى‌کند. ‌

جنبش دانش‌آموزى و دانشجوئى ایران در دهه آغازین جمهورى اسلامى به نحوى درنده‌خویانه سرکوب شد. صدها جوان برومند ایرانى پس از تحمل شکنجه‌هاى ترسناک، به جوخه‌هاى اعدام سپرده شدند. ‌کمتر در تاریخ دیده شده که ملتى سرگل‌هاى کشور خود را به دست جلاد بسپارد. ‌

در آمارهایى که خود من در زندان گرفتم، بیشترین دانش‌آموزان دستگیر شده، شاگرد اول‌هاى کلاس‌هاى خود بودند. ‌مساله اما به کشتن و شکنجه زندانیان ختم نمى شود، بلکه بعدها جمهورى اسلامى شکنجه‌گاهى دائمى براى این زندانیان فراهم مى‌آورد. ‌

جنونى که منجر به کشتار زندانیان شده بود اینک جهت عوض کرد. ‌زندانبان که وحشیانه کشته بود، اینک باید ثابت مى‌کرد که حق با او بوده است. ‌پس زندانى باید به شکل و شمایل زندانبان درآید تا جنون خود‌برتر‌بینى زندانبان تسکین پیدا کند.

این در رفتار على موسوى، بازجوى مارینا به خوبى منعکس است. ‌این مرد مومن و معتقد که بارها افراد را شکنجه کرده و در کشتن آن‌ها نقش بازى کرده و حتى گلوله خلاص زده‌، حالا عاشق ماریناى مسیحى است. ‌

على موسوى چند چیز را مى‌داند: نخست این که مارینا مسیحى‌ست و مسیحى مومنى‌ست و به مذهب خود دلبسته است. ‌دوم اما این‌که او مى‌داند مارینا مرد دیگرى را دوست دارد. ‌اما مرد مومن که باور ندارد زنان عقل درست و حسابى داشته باشن،د بهائى براى این واقعیت‌ها قائل نیست.‌ او باید به عشقش برسد و تا آن‌جائى که متوجه شدم، احتیاطاً صحنه اعدام مارینا نیز مصنوعى بوده است.

از نظر من عمل مارینا، یعنى پذیرش پیشنهاد ازدواج و حتى پذیرش تغییر مذهب، گرچه رفتارى ضد‌قهرمانى ست، اما قابل درک به نظر مى‌رسد. ‌دخترى مسیحى و نیمه‌روس در وسط دعواى دو گروه مسلمان و چند گروه کمونیست گیر کرده است.

مارینا نعمت، نویسنده کتاب «زندانی تهران»

عقل سلیم فاقد حس قهرمانى مى‌گوید تا مى‌توانى جاخالى بده، نشد بپذیر تا لحظه‌اى براى فرار پیدا کنى، چون به راستى احترام گذاشتن به موجوداتى که تا این حد بدوى و غیر‌معقول هستند، کار غلطى‌ست.

در حقیقت همان‌طور که یک مرد مى‌تواند بدون عاشق بودن و حساب و کتاب روشن با زنان هم‌خوابه شود، زنى که در خطر است نیز مى‌تواند عین این عمل را انجام دهد. گیرم که در چنین شرایطى «احساس معصومیت» قربانى شود. ‌پس ماریاى عاقل تن به این ازدواج مى‌دهد و على خرمرد رند که خانه مصادره‌اى را بالا کشیده، زن مسیحى مفت و مجانى هم گیر آورده در دامى مى‌افتد که خودش نیز نمى‌داند چه دام هولناکى ست.

‌او حالا مى‌خواهد به همسر زیبایش نشان بدهد که مرد جوانمردى ست، ودرست همین جاست که برگ مى خورد. ‌نامردانى که کشتن فرزندان مردم را جزو افتخارات خود مى‌دانند نمى‌توانند بگذارند که آقاى بازجو برود پى کارش و جیم بشود.

اسدالله لاجوردى و آیت‌الله گیلانى و اعوان و انصارشان تا گلو در خون غرق هستند. حال چگونه ممکن است به یکى از همپالکى‌هاى خود اجازه بدهند کوشش در نجات خود داشته باشد؟ ‌این طورى ست که على، جان خود را از دست مى‌دهد. ‌من کم و بیش باور دارم که تمامى قاتلان دست دوم اوین جان خود را از دست داده‌اند. ‌محال است امثال آیت‌الله گیلانى اجازه بدهند خبر جنایات‌شان بیش از حد لازم به بیرون درز کند.

اما در خواندن کتاب بود که من یک جا دچار حالت تهوع شدم. ‌منظورم صحنه‌اى ست که ماریاى مسیحى را مى‌نشانند تا او را مسلمان کنند. ‌من دفاعى از مسیحیت ندارم. ‌مى دانیم که انگیزیسیون در آغاز رنسانس جان هزاران تن را گرفته است. نازى‌ها نیز جنایات خود را پشت هاله‌اى مسیحى مى‌پوشاندند.

اما واقعیت این است که توقع انسان از مجموعه فرهنگى خودش بیشتر است. ‌آخر چگونه ممکن است جامعه‌اى به این حد از فساد رسیده باشد که مردم را به زور وادار به تغییر مذهب کند.

در خواندن کتاب متوجه مى‌شدم که یکى از دردناک‌ترین حالت‌هائى که ممکن است براى انسان پیدا شود حس «عدم معصومیت» است. ‌انسان از خود تصویرى متعالى در ذهن دارد. ‌انسان اغلب در ذهن خود معصوم است. ‌بخشى از معصومیت انسان تکیه بر فرهنگ، اعتقادات و ایمان انسان دارد. ‌انسان مسلمان یا مسیحى یا صاحب هر مذهب دیگرى با تکیه بر مذهب خود احساس معصومیت مى‌کند. ‌اینک اما دختر هفده ساله‌اى را وا مى‌دارند تا تمامى دلایل معصومیت خود را در معرض حراج بگذارد.

مارینا البته انسان خوش اقبالى‌ست. ‌در جهان مردى هست که او را دوست مى‌دارد و به همه آن چیزهائى که درباره عشقش مى‌گویند، بى‌اعتناست.‌ و این کتاب نکته دیگرى را نیز روشن مى‌کند. ‌این مرد و تا حدودى خود ماریا، دشمن را حقیر مى‌پندارند. ‌دشمن حضورى‌ست دوالپاوار که به دست و پاى آن‌ها پیچیده است. ‌بایدبا صبورى و متانت از شر آن راحت شد.

خواندن شرح حال مارینا نعمت را به همه توصیه مى‌کنم.‌ بدون شک نسخه فارسى آن نیز در بازار سیاه ایران موجود است.