گفاره و فصل‌ها‌، داستان‌هایی با برش جامعه‌شناختی

شهرنوش پارسی‌پور

درباره‌ی نویسنده‌ای به نام مرتضی محمودی و یک مجموعه داستان از او به نام «گفاره و فصل‌ها » صحبت می‌کنم. به طوری که در صفحه‌ی ۵۰ توضیح داده شده است، «گفاره» به معنای شاخه‌‌هایی نخی است که به هم می‌بافند و بر پایه‌هایی استوار می‌کنند که سایبان می‌شود و گاوها را زیر آن می‌بندند.

این اصطلاح بارها در کتاب تکرار ‌می‌شود. مرتضی محمودی در سال ۱۳۲۸ به دنیا آمده است. شرح احوال دیگری از او در دست نیست. یعنی در کتاب چیزی نوشته نشده است و مستقیماً داستان‌ها شروع می‌شوند.

این یک اشکال بزرگ است که من جداً از ناشران و نویسندگان درخواست می‌کنم، بدون احساس خجالت و بدون این‌که احساس کنند خودشان را بزرگ گرفته‌اند، شرح کوچکی از احوال خودشان را در آغاز کتاب بدهند.

اگر به درد هیچ کس نخورد به درد کتاب‌دارها می‌خورد که بتوانند در فهرست‌نویسی کتاب از این شرح احوال استفاده بکنند. برای برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی هم طبیعتاً چنین شرح احوالی خیلی کمک دهنده می‌شود.

چون مرتضی محمودی در سال ۱۳۲۸ به دنیا آمده است، بنابراین می‌شود گفت نویسنده‌ای است که باید چندین اثر داشته باشد. من البته تا به حال اسم او را نشنیده بودم.

ولی از این مجموعه داستان‌ها احساس می‌کنم که او نویسنده‌ی بسیار خوبی‌ است. از برش داستان‌ها هم بر‌می‌آید از اهالی جنوب ایران احتمالاً بوشهر یا مناطق اطراف بوشهر است.

داستان‌ها، لحن و بیان یکنواختی دارند و شرحی از فضاهای ویژه‌ی جنوب ایران می‌دهند. مناطق خشک کویری که در عین حال کنار دریا قرار گرفته‌اند، میوه‌ها محدودند، غذای مردم محدود است. سطح امکانات زندگی پایین است و یک نوع فقر نسبی بر زندگی همه سایه انداخته است.

کل این داستان‌ها بدون این‌که دایه‌ی چپ‌گرایی یا آه و ناله در آن‌ها باشد، چنین فضایی را منعکس می‌کند. وقتی می‌خوانیم، متوجه می‌شویم که مرتضی محمودی، شرحی از احوال دوران کودکی خودش را در برش‌های مختلف و در داستان‌های ساده به دست می‌دهد.

مثلاً در نخستین داستان «روزی که کلاتو گم شد» داستان رفتن بچه‌هابه دیدار پیرمردی است که در کلاتو زندگی می‌کند و از نخل‌ها نگه‌داری می‌کند و عاشق نخل‌هاست و بعد کلاتو را عوض می‌کنند، ساختمان جدید می‌سازند.

نخل‌ها را می‌برند و بچه‌ها باز مدتی بعد از راهی که قبلاً رفته‌اند به آنجا می‌روند و دیگر آن فضای قدیم را باز نمی‌یابند. تحولاتی که ناگهان ایران را به قدری تغییر داد که منجر به واکنش تند مردم شد.

یعنی ما در داستان «کلاتو گم شد» متوجه می‌شویم که چطور بریدن چند نخل می‌تواند روان افرادی را که در اطرافمان زندگی می‌کنند پریشان بکند. این به خوبی در اینجا دیده می‌شود. قسمتی از همین داستان را می‌خوانم.

باران که شروع شد اول او که از همه بزرگ‌تر بود بلند شد، ما هم دنبالش. تمام برادرها با هم بودیم. برادر که بودیم، رفیق هم بودیم.

بعد نگاهی به دوردست‌ها آنجا که چند کپور تنها در دامنه‌ی تپه‌ای، چاهی را در میان نمی‌گرفتند که پیش از آن دیده بودیم، در تابستان، کبوتران چاهی را که در میانشان همیشه به زعم خواهش دل هم که بود، سرخ رنگ آتشین هم همیشه کام تشنه‌ی دل را به آبی که از بالای چاه انتهای آن هیچ‌گاه دیار نبود داده و بعد می‌گریختند، انداخت حالا چاه پر آب می‌شود.

این جمله‌ی دراز را که کمی هم سکته دارد به خاطر این‌که معلوم نیست، نویسنده به چه دلیل، علاقه‌مندی شدیدی دارد بدون نقطه‌‌گذاری، حدود یک پاراگراف کامل را به صورت یک جمله درآورد، برای شما خواندم تا در فضا و متن این داستان قرار بگیرید.

در اول داستان گفتم، بوشهر ولی اینجا بندرعباس را نشان می‌دهد که در داستان‌های دیگر، مناطقی دیگر از جنوب ایران ظاهر می‌شود و علتی که من از بوشهر نام بردم، همین است.

خواندن این داستان‌ها برایم خیلی جالب بود. برای این‌که می‌دیدم مهاجرت در ایران، برد گسترده‌ای داشته است و در تمام مناطق کشور شیوع پیدا کرده است.

بعضی از بچه‌های جنوب ایران هم راهی کشورهای دیگر شده‌اند از جمله مرتضی محمودی. و در این رفتن‌ها جهانی را که پشت سرشان گذاشتند، دوباره بازبینی می‌کنند و سعی می‌کنند به ما نشان بدهند که چه اتفاقی افتاده است.

این نکته‌ی جالبی است و به نظرم می‌آید قابلیت مطالعه‌ی زیادی دارد. یکی از آخرین داستان‌های این مجموعه، زمانی است که قهرمان داستان که دیپلمه‌ی‌ بیکاری‌ است می‌رود و وقتش را در فرودگاه می‌گذراند.

در فرودگاه می‌نشیند و به عبور و مرور افراد، مسافرانی که می‌آیند، مشایعانی که آمده‌اند و بازدید‌کنندگانی که می‌روند اختصاص می‌دهد و وقت‌کشی می‌کند.

باز هم جامعه نشان می‌دهد که منتظر یک حادثه‌ است. حادثه‌ای که بناست اتفاق بیفتد و ساخت کلی جامعه را به هم بریزد. در این مجموعه، با عشق‌های فراوانی روبه‌رو هستیم که در متن هستی تنگ و خشکسالی جنوب ایران رخ می‌دهد.

در عین حال با اسطوه‌هایی روبه‌رو هستیم که داستان‌های جن و پری را در بر می‌گیرد. و علایقی که مردم به این نوع اسطوره‌ها دارند که باز نشانه‌ی زندگی گنگ و تنگ و فقیرانه‌ی مناطق جنوبی کشور است.

در مجموع می‌شود گفت که مجموعه‌ی «گفاره و فصل‌ها» می‌تواند یکی از آثار بین ادبیات و جامعه‌شناسی باشد. چرا که در شناساندن مناطق جنوب ایران مهارت قابل تحسینی از خودش نشان می‌دهد.

به هیچ عنوان نمی‌توانم بگویم که این تک‌نگاری است، این‌ها داستان هستند. اما داستان‌هایی که برش جامعه‌شناختی دارند و از این نظر بسیار جالب و قابل مطالعه هستند.

از کتاب، داستان «اولین شب تردید» را می‌خوانم:

درون حیاط بزرگی که به روی دریا باز می‌شد حصیر پهن کرده بودم. حیاط ساکت و خلوت بود. دخترکی که پیراهن زر دوز و گلدار به تن داشت در گوشه‌ی حیاط ایستاده بود و شاید ستاره‌ها را یک یکی از پشت ابرها ناپدید شده و دوباره گم می‌شدند، تماشا می‌کرد.

پیراهنش در هر پیچ و تاب با دانه‌های رنگارنگ و درخشان به ستاره‌ها چشمک می‌زد و فخر می‌فروخت. ابرها تا آهسته می‌گذشتند، انگار یکی ستاره‌ی خود را به سختی از میان ابرها بیرون کشیده و کمی آن‌طرف‌تر پشت دیوار همسایه گم می‌شدند.