«خاطرات یک گیشا»

‌ ‌ ‌

خاطرات یک گیشا را به روایت شهرنوش پارسی‌پور از این‌جا بشنوید.

‌ ‌

این بار در مورد کتابی می‌خواهم با شما صحبت کنم که به نظرم می‌آید نباید به زبان فارسی ترجمه شده باشد، و اگر ترجمه شده، در خارج از کشور چاپ شده است. اسم این کتاب «Memoirs of a Geisha» یا «خاطرات یک گیشا» است؛ نوشته‌ی آرتور گلدن.

طرح جلد کتاب «خاطرات یک گیشا» اثر آرتور گلدن

البته من معمولاً از ادبیات فارسی برای شما صحبت می‌کنم؛ ولی گاهی به مناسبتی چنین به نظرم می‌رسد که بد نباشد راجع به یک اثر ادبی غربی برای شما صحبت کنم و شاید از این به بعد هم برنامه را یک کمی تفکیک کنم بین ادبیات فارسی وادبیات غربی.

اما به طور اتفاقی در جریان یک سفری که من می‌رفتم، در کتاب‌خانه‌ی دوستی، این کتاب را به زبان انگلیسی پیدا کردم. سال‌های بسیار پیش این کتاب چاپ شده؛ فیلمی هم از آن ساخته شده که احتمالاً ایرانی‌ها فیلم را باید دیده باشند. دلیلی که من به خودم اجازه می‌دهم این برنامه را وقف این کتاب بکنم، این است که راجع به این نوع روابط در ایران کتابی نوشته نمی‌شود.

در جمهوری اسلامی فرض بر این است که زن روسپی وجود ندارد و زن گیشا هم که به طریق اولی وجود ندارد. ما می‌دانیم که در ژاپن ما به دو دسته زن برخورد می‌کنیم که خانه‌دار نیستند. در ژاپن سنتی منظورم است. چون ژاپن امروز پر است از خانم‌هایی که در رشته‌های مختلف علمی، فنی، هنری و ... کار می‌کنند. ولی در جامعه‌ی سنتی ژاپن، در جوار برخی از کارها که زن‌ها انجام می‌دادند، سه نوع زن هم به وجود می‌آمد.

یکی زن خانه‌دار که شوهر می‌کرد و در خانه‌ی شوهر زندگی می‌کرد. دسته‌ی دوم زنان روسپی که با گرفتن پول به هم‌آغوشی با مردان روی می‌آوردند و دسته‌ی سوم زنانی به نام «گیشا» که این زنان گیشا علناً نمی‌شود آن‌ها را جزو روسپیان طبقه‌بندی کرد و در عین حال در میان زنان خانه‌دار هم نمی‌شود طبقه‌بندی‌شان کرد.

این‌ها دختران زیبایی هستند که معمولاً از خانواده‌های فقیر برمی‌خیزند و بعد می‌برندشان در مدارس مخصوصی تربیت‌شان می‌کنند؛ بهشان موسیقی می‌آموزند؛ آثار ادبیات می‌آموزند؛ فلسفه می‌آموزند؛ آن‌ها را با هنر رقص آشنا می‌کنند و این زنان به صورت یار و دوست مردانی در می‌آیند که به طور معمول ثروتمند هستند و می‌توانند در جوار همسرشان، یک محبوب یا معشوق هم داشته باشند.

البته آداب هم‌خوابگی با این زن‌ها بسیار مشکل است. یعنی به این سادگی نیست که به راحتی به رخت‌خواب کسی بروند؛ بلکه در عوض می‌شود گفت بیشتر هم‌نشین هستند. کلمه‌ی «گیشا» را می‌شود «هنرگر» یا «هنرمند صنعت‌گر» ترجمه کرد. به حساب، شخصی که آداب معاشرت می‌داند که این مفهوم پشت این کلمه است.

اما ما در ایران چنین نوع زنی در فرهنگ معاصرمان نداریم. فرهنگ معاصر که می‌گویم، یعنی در طی این چند سده‌ی اخیر ما رد پایی از این نوع زن را نمی‌بینیم. من برایم جالب بود؛ چون در هنگام خواندن این کتاب برخی مطالب به ذهنم می‌آمد، از جمله این‌که بایستی برای شما بگویم در ایران باستان نوعی زن وجود داشته که به او می‌گفتند «چاکرزن»

این زنان شاید به یک نحوی با زنانی که صیغه می‌شوند، قابل مقایسه باشند. نگاه کنیم ببینیم فرهنگ دهخدا چی درباره‌ی این زنان می‌گوید: «چاکرزن، یکی از طبقات چهارگانه‌ی زنان در عهد ساسانیان که عنوان خدمتکاری داشتند و ظاهراً کنیزان زرخرید و زنان اسیر جزو این طبقه محسوب می‌شدند.»

مؤلف کتاب «ایران در زمان ساسانیان» درباره‌ی حقوق قانونی این نوع زنان می‌نویسد: «اما زوجه‌هایی که عنوان چاکرزن داشتند، فقط اولاد ذکور آنان در خانواده‌ی پدری پذیرفته می‌شده است.» جای دیگر می‌نویسد: «چون مردی می‌مرد و فرزندی باقی نمی‌گذاشت که جانشین او شود و ریاست خانواده را به عهده بگیرد، صغار میت را به قیم می‌سپردند. اگر میت توانگر بود، بایستی شخصی به عنوان پسرخوانده قائم‌مقام او شده، ترکه‌ی او را اداره کند. و اگر آن مرد زنی ممتاز داشت، آن زن به عنوان پسرخوانده، مدیر ماترک او می‌شد.

ولی زوجه‌ای که چاکرزن بود، نمی‌توانست به این سمت نصب شود و بایستی او را مثل صغار دیگر به قیم بسپارند. در این صورت پدر آن چاکرزن، قیم محسوب می‌گردید و اگر قیم وفات می‌یافت، برادر چاکرزن یا برادری که در میان چند فرزند مقام ارشدی داشت یا یکی از خویشاوند نزدیکش قیم او می‌شد.» (رجوع شود به فصل هفتم کتاب «ایران در زمان ساسانیان» تألیف پرفسور آرتور کریستینسن)

فرهنگ دهخدا از مقامات چهارگانه، یعنی طبقات چهارگانه‌ی زنان صحبت می‌کند. من متأسفانه نمی‌دانم دقیقاً این چهارطبقه چه کسانی بوده‌ند؛ ولی این چاکرزن به نحوی از انحا با همسر صیغه‌ای قابل مقایسه است.

البته صیغه تفاوت می‌کند. صیغه زنی است که معمولاً (البته زن، نه دختر) که به همسری مردی در می‌آید به صورت موقت. حالا برای یک ساعت یا یک زمان درازتری، حتی ۹۹ سال. به طور کلی تا جایی که من می‌دانم، پادشاهان قاجار همسرانشان را عقد نمی‌کردند؛ بلکه همه‌ی زن‌ها صیغه‌ای بودند؛ ولی صیغه‌های ۹۹ ساله.

اما چاکرزن ظاهراً با این مفهوم تفاوت دارد. در فرهنگ دهخدا شرح داده می‌شود که چاکرزن جزو زنان اسیر یا کنیزان زرخرید باید باشند. کنیز می‌دانید که الزاماً از طبقه‌ی پایین اجتماعی نیست؛ بلکه می‌تواند مثلاً در یک جنگی به اسارت گرفته بشود. ممکن است بانوی بسیار فرهیخته‌ای باشد و از طبقات بالای اجتماع که به کنیزی برده‌اندش. در نتیجه خیلی طبیعی است که قدرش را می‌دانند و می‌دانند که او زن معمولی نیست؛ زنی است برتر. پس شاید چاکرزن را در ایران باستان بتوانیم «گیشا» بدانیم.

پوستر فیلم «خاطرات یک گیشا» اثر راب مارشال

من این‌جا می‌خواهم یک ادعای بزرگی بکنم که ممکن است خیلی‌ها را به خنده بیندازد. ولی بین این گیشاها و چاکرزن‌ها باید یک ارتباط تاریخی وجود داشته باشد. اشاره می‌کنم به کلمه‌ی روسپی در زبان فارسی که به روسپیان اطلاق می‌شود. در فرهنگ دهخدا می‌گوید به طعنه به این زنان روسپی گفته می‌شود.

ولی من تصور می‌کنم در جهان قدیم ایران، زنانی که در نقش گیشا ظاهر می‌شدند، زنانی که خواننده بودند، رقاصه بودند، هم‌نشین مردان بودند و در عین حال ممکن بود ارتباط جنسی هم با آن‌ها برقرار کنند، چاکرزن تلقی می‌شدند. این تصوری است که من دارم و شاید احتیاطاً صورتشان با ماده‌ای مثلا سفیدآب سفید می‌کردند تا به این ترتیب از زنان دیگر ممتاز می‌شدند.

حالا ممکن است به من بگویید، آخر ژاپن به ایران چه ربطی دارد و چطور ممکن است این دو تا با هم قابل مقایسه باشند یا از یک ریشه باشند؟ من به کتابی شما را ارجاع می‌دهم به نام «یادداشت‌های سفر اتابک اعظم» که البته مهدی‌قلی‌خان هدایت که منشی و مترجم و وقایع‌نگار اتابک اعظم بوده، آن را نوشته است.

اتابک اعظم در زمان قاجار از صدارت مغضوب می‌شود و او برای یک سال به قصد زیارت مکه از کشور خارج می‌شود. ولیکن جریان سفر عجیبی برای خودش درست می‌کند. یعنی از مسکو به پکن، از پکن به ژاپن، از ژاپن به سانفرانسیسکو و از سانفرنسیسکو به آبشار نیاگارا و نیویورک و بعد از آن‌جا به فرانسه و بعد به مصر و از آن‌جا به مکه و سفر عجیبی است.

من حالا کاری به این کتاب ندارم؛ فقط به یک نکته‌اش اشاره می‌کنم که در ژاپن، ژاپنی‌ها به اتابک می‌گویند که از شکم یک بودا در یکی از شهرهای ژاپن، طوماری به دست آورده‌اند که نشان می‌دهد در زمانی که اسکندر به ایران حمله کرده، یک شاهزاده‌ی ایرانی از ایران با همراهانش خارج شده، شاید به قصد گرفتن کمک تا ژاپن رفته. باز البته امکان کمک‌گیری نبوده و در همان جا ماندگار شده و با خاندان پادشاهی ژاپن وصلت کرده.

بنا بر گفته‌ی طومار و بنا بر عقیده‌ی ژاپنی‌ها خاندان سلطنتی ژاپن با این شاهزاده‌ی ایرانی نسبت دارند. اگر این حرف درست باشد (كه قطعاً درست است) چون خود ژاپنی‌ها به ایرانی‌ها گفتند و اتابک و همراهانش از جمله مهدی‌ قلی‌خان هدایت اظهار بی‌اطلاعی کردند از این واقعیت، پس در نتیجه یک سلسله از آداب و سنت‌های ایرانی باید به ژاپن منتقل شده باشد؛ در مقطع ۲۳۰۰ سال پیش؛ یعنی در همان زمانی که اسکندر به ایران حمله کرده.

از جمله ممکن است این مفهوم چاکرزن هم به ژاپن منتقل شده باشد و این کلمه را من به این دلیل می‌گوییم که گیشایان رویشان را سفید می‌کنند و ما به زنان فاحشه می‌گوییم روسپی. بنابراین این روسپی یا روسپید بایستی یک معنایی داشته باشد. به این مفهوم نیست که ما داریم یک زن را تحقیر می‌کنیم؛ بلکه ما داریم زنی را مشخص می‌کنیم با این جمله که روی‌اش را سپید می‌کند.

ممکن است ریشه‌ی این رفتار به سومر ایران بازگشت کند و از آن‌جا به ایران ارث رسیده باشد. برای من روشن نیست. چون درباره‌ی این مسأله ظاهراً تحقیقی تا به حال نشده؛ بنابراین من هم نمی‌توانم حرف زیادی در این باره بزنم. ولی تصور می‌کنم بایستی ارتباطی باشد بین این چاکرزن و گیشا.

یعنی تصور من در این است که در ایران قدیم، همچنین در سومر قدیم که در همسایگی ایران بوده و این دو فرهنگ روی هم تأثیر زیادی گذاشته‌اند، نوعی زن وجود داشته که هم احترام اجتماعی داشته، چون در یک مقطعی در ایران رقص و آواز و هنرمن دبودن جزو ارزش‌های اجتماعی محسوب می‌شده است. بگذریم که بعد از اسلام، رقص و آواز مکروه شناخته می‌شود و حرام می‌شود و کسانی که این کارها را انجام می‌دهند پست تلقی می‌شوند. ولیکن در یک مقطعی این طوری نبود و رقصان و نوازندگان از مقامی برخوردار بودند.

چاکرزن‌ها احتیاطاً بایستی در این رابطه شکل می‌گرفته‌اند؛ یعنی زنانی که هم‌نشین مردان بودند، با آن‌ها بحث و گفت‌وگو می‌کردند و در عین حال ممکن بود که همسر آن‌ها هم به صورت موقت یا برای زمان معینی باشند.

این برنامه جای بحث بیشتری در این باره را ندارد. ولی کتاب «خاطرات یک گیشا» من را به فکر انداخت که شاید ارتباطی بین ایران و ژاپن و زنان ایران و ژاپن در یک مقطعی از قدیم وجود داشته، یعنی مفاهیمی که در ایران بوده به ژاپن منتقل شده و ژاپن این سنت را گرفته و به صورت زیبایی گسترش داده است.

آیا این ادعا واقعیت دارد؟ آیا ما می‌توانیم بگوییم واقعیت دارد؟ من نمی‌دانم. این بر عهده‌ی دانشمندان است که در این زمینه تحقیق و مطالعه بکنند. در هر حال من به انتهای برنامه رسیدم و موفق نشدم حرف‌هایی را که در این زمینه می‌خواستم بزنم، در زاویه‌های مختلف، برای شما بیان کنم. ولی اشکالی ندارد. بعدها شاید باز هم صحبت کنیم.

‌ ‌

ناشران و نویسندگانی که مایل هستند برای برنامه خانم پارسی‌پور، کتابی بفرستند، می‌توانند کتاب خود را به صندوق پستی زیر با این نشانی ارسال کنند: