سرمایه‌داری و روشنفکری در تهران ۱۳۴۵

‌ ‌

‌گزارش یک زندگی را از اینجا بشنوید.

تهران در سال ۱۳۴۵ گویا شهری بود با دو میلیون نفر جمعیت، شاید هم کمتر. این شهر هنوز ترافیک سنگین نداشت. دود و گازوییل راکد در آن به گونه‌ای نبود که زندگی را زشت نشان بدهد.

فروغ فرخزاد زنده بود و احمد شاملو داشت به اوج شهرتش می‌رسید. امیر عباس هویدا به تازگی نخست‌وزیر شده بود و معروف بود که نخست‌وزیر روشنفکری است. مهدی اخوان ثالث، مجموعه‌های غنی اشعارش را به تازگی منتشر کرده بود. میم آزاد شعرهای ظریفی در نشریات به چاپ می‌رساند و همیشه گفتگو از نیما یوشیج بود و تحولی که در شعر باعث شده. ابراهیم گلستان به تازگی فیلم خشت و آینه را ساخته بود و سر و صدای زیادی به راه افتاده بود.

تلویزیون ملی ایران نیز به تازگی کار خود را آغاز کرده بود و داشت جانشین تلویزیون ثابت می‌شد که در طی چند سال گذشته، شبکه تلویزیونی تهران و آبادان را در اختیار داشت. مدیرعامل تلویزیون ملی ایران مهندس رضا قطبی، پسردایی شهبانو فرح بود. می‌گفتند که او با دست خود سطل‌های زباله را خالی می‌کند. او در آن هنگام ۲۹ سال داشت و میانگین سنی کارکنان تلویزیون ایران ظاهراً ۲۲ سال بود و به این ترتیب به جوان‌ترین سازمان دولتی ایران تبدیل شده بود.

ذوب آهن اصفهان به تازگی تأسیس شده بود. پیکان و ژیان تازه در خط مونتاژ قرار گرفته بودند و باعث بحث‌هایی تند و توفانی میان روشنفکران می‌شدند. گویا بنای کتاب «غرب‌زدگی» آل احمد نیز بر همین مونتاژ ماشین قرار داشت و او این پدیده را به عنوان علامت و سند بردگی نسبت به غرب تلقی کرده بود. مرحوم دکتر غلامحسین ساعدی را به خاطر می‌آوردم که چند سال بعد با خجالت و شرمندگی می‌گفت که او هم ماشینی خریده است.

دانشگاه صنعتی آریامهر نیز به تازگی افتتاح شده بود و لابد همانند ماشین پیکان، ایجاد حالت شرم و حیا و مقاومت کرده بود. بخشی از جنبش چریکی ایران از درون همین دانشگاه برخاسته است و شریف واقفی، دانشجوی چریک بعد از انقلاب نام خود را به دانشگاه می‌دهد.

نام این دانشگاه از این رو در خاطرم مانده است که اخیراً برنامه‌ای در یکی از شبکه‌های تلویزیونی آمریکا دیدم. مفسر می‌گفت که دانشگاه صنعتی شریف در سطح جهانی بهترین دانشگاه علمی و صنعتی جهان تلقی می‌شود. مفسر اضافه می‌کرد که دولت امریکا سالیانه رقم قابل توجهی گرین کارت برای دانشجویان این دانشگاه صادر می‌کند. ایران، مغز صادر و کالا وارد می‌کند.

در میانه این های و هوی حرکت و جنبش نخستین نهادهای واقعی صنعتی ایران است که جنبش چریکی ایران، که ملهم از جنبش‌های مشابه خود در الجزایر، کوبا، ویتنام و فلسطین است، به میدان حادثه وارد می‌شود. اما تا این زمان فضای روشنفکری جامعه ایران به شدت تحت تأثیر حزب توده است. افسران اعدامی حزب توده جای مهمی را در میان روشنفکران چپ‌گرای ایران به خود اختصاص داده‌اند و اعضای سابق و یا مخفی این حزب کتاب‌های فراوانی را به فارسی ترجمه می‌کنند.

ادبیات ایران از یک سو متأثر از آثار نویسندگان کلاسیک و رمانتیک ادبیات فرانسه و انگلستان است (که به وسیله مترجمان محافظه‌کار و سنت‌گرا به فارسی ترجمه می‌شوند) و از دیگر سو متأثر از ادبیات روسیه سده نوزدهم و بیستم و نویسندگان چپ‌گرای آمریکاست. نویسندگان دیگر نقاط دنیا به زحمت جایی در میانه ادبیات ایران باز کرده‌اند. آثار محدودی از گوته به فارسی ترجمه شده است. اما تمام نویسندگان سده نوزدهم روسیه شناسا هستند.

از چند سال پیش از ۱۳۴۵ نشریات ادبی جالبی در کشور منتشر می‌شود. کتاب هفته یکی از شاخص‌های مهم این دوران است که هرهفته در قطع جیبی به بازار می‌آید و در هر شماره، رقم قابل تأملی از داستان‌های بسیار خوب سطح جهانی در آن منتشر می‌شود. در این میان در نقاط مختلف کشور جنگ‌های ادبی ظاهر می‌شود که در حقیقت جانشینی برای نشریات سیاسی هستند که چون کار سیاسی ممنوع است، چهره‌ای ادبی به خود گرفته‌اند.

بازار رشت، جنگ هنر و ادیبات جنوب آبادان، پارت در آذربایجان، جنگ اصفهان در اصفهان و بسیاری نشریات دیگر خود را وقف ادبیات برتر کرده‌اند. نفیس‌ترین در میان این نشریات آرش است که به سردبیری سیروس طاهباز منتشر می‌شود. این نشریه نخستین اشعار تولد دیگر فروغ فرخزاد و نمونه‌های شعر سهراب سپهری را عرضه می‌کند. لوح نیز منتشر می‌شود و نشریه‌ای در مشهد که بدبختانه نام آن را فراموش کرده‌ام و گویا امیر پرویز پویان، چریک انقلابی آینده، که در درگیری‌های چریکی کشته می‌شود، در آن جا و با نام مستعار قلم می‌زند.

در این میان نشریات دیگری نیز که نسبت به این گروه محافظه‌کار تلقی می‌شوند، در بساط روزنامه‌فروش‌ها و کتاب‌فروش‌ها به چشم می‌خورد. سخن پرویز ناتل خانلری مهم‌ترین در میان آن‌هاست.

روشنفکران شب‌ها در بارها و دکه‌های مختلف گرد هم می‌آیند و بازار بحث و گفتگوی ادبی و در عین حال سیاسی، بسیار باز است. بار مرمر یکی از مهم‌ترین مکان‌های گردهم‌آیی روشنفکران ایران است که گروه‌های مختلف فکری به آن جا می‌آیند و می‌توان بسیاری از نویسندگان و شاعران ایرانی را در آن جا ملاقات کرد.

کافه سلمان یکی دیگر از جاذبه‌های روشنفکری تهران در خیابان نادری است. این کافه که در سه طبقه گسترده است، از سطح کارگری تا روشنفکری را به خود جذب کرده. دکتر غلامحسین ساعدی از سفر آذربایجان شماری کرک با خود آورده و فریاد بدبده این پرنده گوش را کر می‌کند. در طبقه‌ای که روشنفکران جمع می‌شوند، یک حوض تزیینی زیبا با یک دختر ماهی هم قرار دارد. سیروس طاهباز یک سر بتهوون را هدیه آورده که روی تلویزیون قرار دارد و در میان آوای کرک‌ها به روبرو خیره مانده.

این زمانی است که من با ناصر تقوایی دوست شده‌ام و از طریق او با جامعه روشنفکری ایران رابطه برقرار کرده‌ام. آزادی ظاهری که برقرار شده، منجر به ایجاد خانه‌های چریکی می‌شود. به نظر من یکی از دلایل رشد جنبش چریکی همین ماشین‌های پیکان و ژیان هستند. می‌توان با قیمتی اندک ماشینی خرید و صندوق عقب آن را از اسلحه پر کرد و از شهر به ده و از ده به شهر منتقل کرد.

جنبش چریکی ایران به شدت قابل مقایسه با داستان بانی و کلاید امریکایی است. زندگی صنعتی جدید اجازه می‌دهد که زن و مرد با یکدیگر معاشرت کنند؛ اما ظاهراً باید یک هاله احترام نیز برگرد این رابطه سایه بیندازد. کلاید به بانک‌ها دستبرد می‌زند تا با سرمایه‌داری مبارزه کند. البته ایده‌های او مبهم است. این رابطه تا آن جا پیش می‌رود که او دست به قتل هم می‌زند.

جنبش چریکی ایران اما داعیه بزرگ‌تری دارد. این جنبش می‌خواهد بورژوای کمپرادور را نابود کند. بازار سنتی به بخشی از این جنبش کمک می‌رساند و جنبش آن چنان گستردگی روانی پیدا می‌کند که باعث انقلاب می‌شود و آن گاه داس انقلاب به کار می‌افتد و جنبش چریکی ایران را با کشتار متجاوز از ۱۰ هزار نفر به نابودی می‌کشاند.

هسته تمامی این جریانان در دهه ۱۳۴۰ ایران نطفه می‌بندد. در تلویزیون ثابت، برنامه‌های سرگرم‌کننده‌ای اجرا می‌شود. یکی از آن‌ها پارو کردن پول از درون ماشین پیکان است. دیگری طرح پرسش‌های بسیار آبکی از دخترانی است که حتی نمی‌دانند لندن پایتخت انگلستان است؛ اما برای گرفتن یک رژ لب با گرداننده برنامه بحث می‌کنند. جلوه‌های مختلف زندگی سرمایه‌داری، حالتی از بهت و حیرت و شگفتی ایجاد کرده‌اند.

گویا همان طور که در ۲۰ سال پیش از این تاریخ، بر سر پذیرش حمام دوش‌دار میان روشنفکران و سنت‌گرایان طرفدار خزینه اختلاف نظر افتاده است، اینک نیز میان بورژوازی سنتی و کاسب کار و سرمایه‌داری متکی به غرب و مونتاژکننده ابزارهای صنعتی اختلاف نظر عمیقی پیدا شده.

هسته اصلی اختلاف اما موقعیت زن جدید ایرانی است. مردان سنت‌گرای جامعه ما قادر نیستند زن جدید را تحمل کنند، و بخشی از این نمونه‌های نوین زن به جنبش چریکی می‌پیوندند تا با ایثار خون خود نشان دهند که موجوداتی جدی و حقیقی هستند. باز در این باره صحبت خواهم کرد.