مولوی، زاده چهارراه فرهنگ‌ها و تمدن‌ها

ماه‌منیر رحیمی

این برنامه را از «اینجا» بشنوید.

سه روز کنفرانس بین المللی رومی، در دانشگاه مریلند، هم‌زمان با هشت‌صدمین سال‌روز تولد جلال‌الدین محمد بلخی، هشتم مهرماه به پایان رسید. روز جهانی بزرگ‌داشت مولانا، عارف - شاعری که به یمن ترجمه‌ی آثار او از فارسی به دیگر زبان‌های زنده‌ی دنیا و استقبال جهان معناگرا از آرا و اشعار او، دیگر تنها یک ایرانی‌ نمی‌خوانندش. به گفته‌ی بسیاری از رومی‌شناسان، او نماد شعر و عرفان است برای همه.

سمینار بزرگ مولانا، خدایگان بیان عشق عارفانه، صبح جمعه بیست و هشتم سپتامبر، با خوش‌آمد‌گویی نریمان فروردین معاون اول ریاست کل دانشگاه مریلند (Senior Vice-President and Provost, University of Maryland)، جیمز هاریس، رییس بخش هنر و علوم انسانی (James F. Harris, Dean, College of Arts and Humanities, UMD) و مایکل لانگ (Michael H. Long) مدیر فرهنگ‌های همین دانشکده (Director, SLLC, UMD Michael H. Long,) به سخنرانان و میهمانان آغاز شد.

نخستین پانل با مدیریت حورا یاوری از دایرة‌المعارف ایرانیکا (The Encyclopaedia Iranica) برگزار شد با سخنان جاوید مجددی از دانشگاه روتگرز (Rutgers University) درباره‌ی «پیامبران و مقدسان در آثار ادبی مولانا» و همچنین احمد قارامصطفی از دانشگاه واشنگتن در سنت لویز (Ahmet T. Karamustafa, Washington University in St. Louis) با عنوان «سخنور، سخن و شنونده در قرآن و در مثنوی»

سخنران بعدی، مهدی تورج بود از دانشگاه کالگیت (Colgate University). موضوع صحبت او «زبان و ارتباط در بیان رازآلود مثنوی» بود. خانم صفورا نوربخش از دانشگاه مریلند (UMD)، راجع به «تفاوت جنسیتی و دانش روحانی، داستان آن بادیه‌نشین و زنش» گفت.

پانل بعدی را جکی لیدن از مجریان معروف رادیوی ملی ایالات متحده (Jacki Lyden, National Public Radio) ، اداره کرد. چه، بحث این بخش «رومی زنده در رسانه‌ها» بود و نخست باقر معین، رییس پیشین بخش فارسی رادیو بی‌بی‌سی، با تصویر و فیلم و گزارش، از بلخ، زادگاه رومی تعریف کرد.

از باقر معین خواهش کردم خلاصه‌ی گفتار خود را برای شنونده‌های رادیو زمانه به فارسی بگوید:

برداشت‌هایی که من از بلخ داشتم و این که در بلخ راجع به مولوی چه تصوراتی هست و چه آثاری از او وجود دارد و مدرسه‌ی پدر مولوی که هنوز ویرانه‌های آن در آن‌جا هست و این‌که در شهر بلخ تصورات تاریخی چه طور بوده است.

بلخ هرچند در کنار جاده‌ی ابریشم بوده، قدرت بیشترش شاید این بوده که یک نوع جاده‌ی ابریشم فکری بوده که در آن تمدن‌های هندی، چینی، یونانی و ایرانی با هم ترکیب شده است. زرتشتی‌گری آن جا بوده، بودایی، مسیحیت، اسلام و تنوع‌هایی که در اسلام و دیگر جهان‌بینی‌های مختلفی که در بلخ وجود دارد، مقداری راجع به آن صحبت کردیم. هنوز جایی هست در بلخ که مقبره‌ی شیث فرزند آدم و حواست که می گویند نوع بشر از آن ادامه پیدا کرده.

بعضی‌ها معتقدند که بلخ را کیومرث بنا نهاده و بر اساس اساطیر ایرانی پدر نوع بشر کیومرث است. بعضی از اساتید مولوی شناس در بلخ می‌گفتند به هر حال اگر ما یک روایت سامی داریم از خلقت و یک روایت آریایی، شاید مولوی هم خواسته که با ترکیب این‌ها، روایت شخصی خودش را از خلقت داشته باشد و به همین دلیل مثنوی را تألیف کرده است. به هرحال تصورات در مورد این مسائل زیاد است.

شما اشراف دارید بر این کشورها و به خصوص به مسائل فرهنگی‌شان. چه تفاوتی در برداشت کشورهای فارسی‌زبان غیرایرانی دیده‌اید با مولوی ایرانی؟

طبعاً، یک، در ایران کار بیشتری روی مولوی شده است. دو، در ایران جنبه‌ی عرفانی مولوی، هم موافقت و هم مخالفت با آن، بیشتر بوده است و نکته‌ی سوم، ما به مولوی از بعدهای مختلف نگاه کرده‌ایم. یکی بعد داستان‌های مولوی بوده است که درجه یک بوده و حتی برای بچه‌ها هم درست شده. یکی اشعار مولوی در موسیقی بوده است. یکی افکار عرفانی او بوده که عده‌ای با آن موافق بودند و عده‌ای هم شدیداً مخالف. تا همین اواخر من یادم هست که بعضی می‌گفتند مثنوی را باید با انبر گرفت؛ چون کتاب ناپاکی است.

در افغانستان به نظر من شناختی از یک مولوی هست که در ذهن مردم وجود دارد و مولوی به عنوان کسی که می‌تواند مایه‌ی رحمت الهی بشود و مردم را به خدا نزدیک بکند، بین آن‌هایی که می‌شناسندش، وجود داشته است. در تاجیکستان بیشتر جنبه‌ی هویتشان بوده است.

معین البته این بار به نمایندگی از سایت اینترنتی جدید مدیا در لندن ظاهر شد و همکارش خانم نصرت‌الغنی (Nusrat ul-Ghani) از کشمیر هم از بازتاب رومی در رسانه‌های نوین نمونه‌هایی آورد.

و سپس سبوهت قسیم (Sabohat Qosim) از مجموعه‌ی تاتر اهارون از دوشنبه‌ی تاجیکستان درباره‌ی دو نمایش «یوسف گم‌گشته» و نیز «دجال» سخن گفت.

بخش اول سخنرانی‌های روز دوم کنفرانس را شرو سیمسون از دانشگاه مریلند(Shreve Simpson,UMD) از دانشگاه مریلند اداره کرد. فرانکلین لویس (Franklin Lewis) از دانشگاه شیکاگو، به رومی از زاویه «بلاغت و شیوایی ادبی» پرداخت. سپس محمد برقعی از دانشگاه استرایر (Strayer University) در باره‌ی «شمس و مولوی، دو بال پرواز» صحبت کرد. فاطمه کشاورز از دانشگاه واشنگتن در سنت لویز «مناجات در مثنوی مولوی» را تشریح کرد. بهرام گرامی از کالج بنتلی بوستون «صنایع تشبیه و استعاره و گل‌ها و گیاهان» را در اشعار مولانا توضیح داد.

گرداننده‌ی پانل بعدی، هرمز حکمت از بنیاد مطالعات ایرانی بود. هاجنلکا کواچ (Hajnalka Kovacs) از دانشگاه شیکاگو راجع به «گفتمان صوفیانه‌ی مولوی» سخن راند. سپس نصرالله پورجوادی از دانشگاه تهران درباره‌ی «فلسفه و فلاسفه در مثنوی» گفت. امین بنانی، استاد ممتاز دانشگاه UCLA نشان داد تصویری از مولوی را در جایگاه شاعری که از شاعری عار دارد. با مقدمه‌ای از استاد احسان یارشاطر، بنیان‌گذار دایرة‌المعارف بزرگ ایرانیکا.

شنبه‌شب دانشگاه مریلند علاوه، میهمانان و شرکت‌کنندگان سیمنار رومی، شمار زیادی از علاقه‌مندان موسیقی سنتی را نیز پذیرفت؛ در کنسرت «آتش عشق» که روایتی موسیقیایی مولوی است با رهبری حسین عمومی از دانشگاه کالیفرنیا.

پانل صبح سوم با مدیریت آلیس هانس‌برگر (Alice Hunsberger) از کالج هانتر نیویورک و سخنان پل لوسنسکی (Paul Losensky) از دانشگاه ایندیانا و احمد کاظمی موسوی از دانشگاه مریلند انجام شد؛ درباره‌ی «اثر رومی بر فلسفه‌ی محمد اقبال». منیره شهیدی (Munira Shahidi) از تاجیکستان بر «هارمونی عالم و آدم در آثار مولانا» نظر انداخت. مایکل برد (Michael Beard) از دانشگاه داکاتا از چگونگی «رومیِ پرفروش» گفت.

و سرانجام بعداز ظهر یکشنبه، ارژنگ اسعد، رییس دپارتمان مهندسی دانشگاه مریلند که خود سهم به سزایی در تدارکات و تهیه‌ی محل کنفرانس داشت، میزبان عبدالکریم سروش و داریوش آشوری در آخرین پنل بود.

این نشست شاید نه فقط چون تنها بخش فارسی کل کنفرانس بود، بلکه به سبب نام نظریه‌پرداز و سرآمد طیف روشن‌فکری دینی معاصر ایران، بیش از باقی بخش‌ها شنونده جذب کرد.

«شعریت در مثنوی معنوی و دیوان شمس» عنوان برنامه بود و عبدالکریم سروش قیاسی اجمالی به دست داد از حافظ و مولوی.

به گفته‌ی بیشتر شرکت‌کننده‌ها، شیوایی سخن سروش و شیرینی شعر مولوی، معجونی گوارا به دست داد که برای ایرانی‌های مقیم شرق امریکا نادر فرصتی بود و هم موجب پر شدن تالارهای جنبی سالن بزرگ همایش نیز شد.

یادآور می‌شوم این برنامه‌ها به همت احمد کریمی حکاک، مدیر مرکز مطالعات فارسی دانشگاه مریلند برقرار شد و برای اولین بار چنین مراسمی روی سایت این مرکز به طور زنده دست‌یافتنی بود.

مرتبط:
مولوی، در تب و تاب گسستن از این جهان
«نقطه‌ای که دیگر مرزها وجود ندارند»
«مولوی می‌تواند به نیاز امروزی ما پاسخ بدهد»
رومی، نماد عالی عرفان ایرانی