ذات تراژیک زندگی زناشویی

پرویز جاهد

فیلم «راه انقلابی‌» ساخته سم مندز اقتباسی است از رمان ریچارد ییتز، نویسنده آمریکایی که داستان آن در اواسط دهه پنجاه در حومه شهری ایالت کنه تیکات آمریکا می‌گذرد و تصویری از اختلال در زندگی آدم‌های طبقه متوسط حومه شهری و رویای آمریکایی است.

رمانی که کورت وونه‌گات آن را «گتسبی بزرگ» زمان خود خواند و تنسی ویلیامز آن را شاهکار ادبیات مدرن آمریکایی توصیف کرد. رمان ییتز در سال ۱۹۶۱ نوشته شد. در دوره‌ای که جامعه شیک، اخلاق‌گرا و به ظاهر مودب و پاستوریزه آمریکایی، ادبیاتی از این نوع را برنمی‌تافت و حاضر نبود، تصویر خلل‌ها و فروپاشی و گسست درونی در ارکان نهادهای به ظاهر مستحکم آن مثل خانواده را باور کند.

سم مندز قبلاً این نوع زندگی حومه شهری و شکست رویای آمریکایی را در فیلم «‌زیبایی آمریکایی» تصویر کرده بود و حالا با اقتباس از رمان ییتز، همین نوع زندگی را در دهه پنجاه آمریکا دنبال می‌کند. در دورانی که طلیعه عصر انقلابی، رهایی‌بخش و پرهیجان دهه شصت است که بسیاری از تابو‌ها و ارزش‌های حاکم بر زندگی آمریکایی را به باد پرسش می‌گیرد.

چگونگی اقتباس مندز از رمان ییتز موضوع این نوشته نیست. شاید فیلم مندز طرفداران کتاب ییتز را راضی نکند و این موضوع تازه‌ای نیست. کمتر پیش آمده که خوانندگان و دوستداران یک رمان از فیلمی که بر اساس آن ساخته شده، رضایت داشته باشند.

مهم این است که مندز به روح رمان ییتز و دل‌مردگی، پوچی و سردی حاکم بر روابط شخصیت‌های آن وفادار مانده و توانسته اختلال در زندگی طبقه متوسط شهری در آمریکای دهه پنجاه را به خوبی بازسازی کند.

«راه انقلابی» داستان شکست ازدواج هفت ساله زن و شوهر جوانی به نام ایپریل و فرانک ویلر است (با بازی کیت وینسلت و لئوناردو دی کاپریو) که با دو فرزندشان در حومه شهری کوچک در ایالت کنه تیکات آمریکا، در منطقه‌ای زیبا و آرام‌بخش و در خانه‌ای بزرگ و ویلایی زندگی می‌کنند. آن‌ها زوجی‌‌اند که زندگی آن‌ها در ظاهر و از بیرون بسیار فریبنده و جذاب و مورد حسادت همسایگان آن‌هاست.

اما واقعیت آن‌گونه نیست که ظاهر زندگی آن‌ها می‌گوید. فرانک از شغلش ناراضی است و دور از چشم همسر با منشی اداره رابطه دارد و ایپریل که بازیگر تئاتر است پس از تجربه ناموفق بازی‌اش در یک تئاتر آماتوری، به شدت دچار افسردگی است و احساس پوچی و دل‌مردگی می‌کند و از زندگی‌اش در آن شهر راضی نیست و در سودای مهاجرت به پاریس است.

نمایی از فیلم «راه انقلابی»

آن‌ها تنها زوج ناراضی آن منطقه نیستند بلکه فقط عمق نارضایتی آن‌ها بیشتر است و شهامت بیان آن را هم دارند. ‌دیگران مثل میلی و شپ، زن و شوهر همسایه آن‌ها حتی جرأت فکر کردن در این باره را ندارند و سعی دارند وانمود کنند که خیلی خوشبخت‌اند.

در این فیلم زوج دی کاپریو و وینسلت، از تصویر سانتی‌مانتال و رمانتیک و کارت پستالی زوج عاشق تایتانیک فاصله گرفته و به تصویر رئالیستی، خشن، تلخ و نومید کننده زوج ویلر می‌رسند که پس از هفت سال زندگی در کنار هم و داشتن دو بچه، انگیزه‌های کافی برای ادامه زندگی با وضعیت موجود را ندارند و خواهان تغییر آنند.

ایپریل و فرانک در فیلم دائماً از تغییر حرف می‌زنند. از زندگی متفاوت، از فرارشان از پوچی، نا امیدی، ملال و یکنواختی‌ای که زندگی آن‌ها را در برگرفته و خورنده روح و فرساینده جان آن‌هاست. ایپریل در صحنه‌ای از فیلم به یکی از همسایگانش می‌گوید: «ما نمی‌خوایم زندگیمون همین‌طوری الکی بگذره. ما دنبال یک زندگی متفاوتیم.»

برای ایپریل ایده‌آلیست، پاریس شهری آرمانی و رویایی است که تمام آرزوهایش در آن تحقق پیدا می‌کند؛ کار در یک شرکت متعلق به ناتو، ادامه تحصیل فرانک و فکر کردن آزادانه در‌باره توانایی‌ها وبرنامه‌های آینده‌اش، سعادت و رفاه بیشتر و شاید ادامه کار بازیگری در تئاتر برای ایپریل.

فرانک اما در نقطه مقابل شخصیت ساده و وفادار ایپریل قرار دارد. او همسری خودخواه و بی‌قید است و با این‌که از شغلش ناراضی است اما برخلاف ایپریل، چندان مایل به تغییر وضعیت نیست چون به هر حال سرگرمی‌های بیرون از خانه خود را دارد.

اما زمانی که ایپریل پیشنهاد فروش خانه و رفتن به پاریس را به عنوان هدیه روز تولد او مطرح می‌کند، به نظر او پیشنهاد وسوسه کننده‌ای می‌رسد و از آن استقبال می‌کند.

فکر مهاجرت به پاریس، گرما و هیجانی هر چند موقت به زندگی بی‌نشاط آن‌ها می‌بخشد اما با حامله شدن ایپریل و ارتقای شغلی فرانک، ورق برمی‌گردد و زندگی دوباره به کام آن‌ها زهر می‌شود. پس از آن است که به تدریج تنش میان آن‌ها بالا می‌گیرد و و شکاف‌های زندگی آن‌ها روز به روز عمیق‌تر می‌شود و به نقطه بحرانی خود می‌رسد.

حس تراژیک و شومی در فیلم وجود دارد که از همان آغاز و سکانس دعوای اولیه فرانک و ایپریل در جاده خارج از شهر، به تماشاگر منتقل می‌شود. از همین سکانس می‌توان فهمید که این دو تا چه حد از هم متنفرند و عشقی در بین‌شان نیست بلکه عوامل دیگری آن‌ها را به هم پیوند داده و به ادامه زندگی در زیر یک سقف وادار کرده است.

لحن فیلم با این‌که تلخ و غمگین است اما به‌هیچ‌وجه سوزناک و سانتی‌مانتال نیست و سردی روشنفکرانه خود را تا آخر حفظ می کند. آن‌ها در میانه دعواست که احساسات واقعی خود را برملا می‌کنند و پرده از روی حقایق زندگی‌شان برمی‌دارند.

پوستر فیلم

حقایقی که بیننده بخشی از آن را در صحنه‌های قبل دیده است اما شنیدن آن از زبان ایپریل، فرانک را به وحشت می‌اندازد. او نمی‌تواند باور کند که ایپریل دیگر او را دوست ندارد و از او متنفر است و عاجزانه می‌گوید: «اگر از من متنفری چرا با من در این خانه زندگی می‌کنی؟ چرا با من ازدواج کردی؟ چرا بچه مرا توی شکمت حمل می‌کنی؟»

وقتی در سکانس دعوای نهایی آن‌ها، فرانک به داشتن رابطه جنسی با منشی اداره اعتراف می‌کند، دیگر برای ایپریل هیچ اهمیتی ندارد. چون فرانک دیگر برای او مرده و زندگی مشترک و عاشقانه آن‌ها به ته خط خود رسیده است، ضمن آن‌که ایپریل، خود نیز بعد از منصرف شدن فرانک از رفتن به پاریس و شکست رویاهایش، خود را از قید و بند زندگی زناشویی رها کرده و آزادانه تسلیم شپ، مرد همسایه شده است.

یکی از شخصیت‌های فرعی و غافلگیرکننده فیلم، جان پسر دیوانه خانم و آقای گیوینگز همسایه آن‌هاست (‌خانم گیوینگز کسی است که این خانه را به فرانک و ایپریل فروخته است.) جان دو بار به دیدار آن‌ها می‌آید. یک بار زمانی که آن‌ها تصمیم گرفته‌اند به پاریس بروند و بار دیگر زمانی که فرانک از این تصمیم منصرف شده است و بحران زندگی آن‌ها به اوج خود رسیده است.

بار اول جان از تصمیم انقلابی آن‌ها برای رفتن و دل کندن از آن محیط کسالت‌آور، به وجد می‌آید. به نظر او فرانک و ایپریل تنها انقلابیون ساکن در خیابان انقلابی‌اند. وقتی فرانک به او می‌گوید برای فرار از پوچی و نا‌امیدی می‌خواهند به پاریس بروند، می‌گوید: «‌خیلی از مردم توی پوچی زندگی می‌کنند ولی خیلی شجاعت می‌خواهد که از نا‌امیدی حرف بزنی.»

جان گیوینگز با بازی درخشان مایکل شانن، دیوانه‌ای حقیقت گوست و جنون او ویرانگر است. او آینه‌ای در برابر فرانک و ایپریل است و حقایقی را بر زبان می‌راند که آن‌ها از بیان آن عاجزند. او حرف‌های دل ایپریل را می‌زند و صورت هیجانی، برافروخته و طغیان‌گر این زن خاموش، خانه‌دار و آرزومند است و دست روی تمام نقطه ضعف‌های شخصیتی او و همسرش می‌گذارد.

زمانی که در ملاقات دوم پی می‌برد آن‌ها دیگر قصد رفتن به پاریس را ندارند و تصمیم گرفته‌اند آنجا بمانند، فریاد برمی‌آورد و آن‌ها را به باد سرزنش می‌گیرد. حرفی که او موقع رفتن از خانه به ایپریل می‌زند بسیار تکان دهنده است: «می‌دانی از چی خوشحالم. خوشحالم که اون بچه توی شکمت نیستم.»

صحنه‌ای از فیلم

جان گیوینگز در واقع صدای برجسته و خودآگاه راوی (نویسنده و فیلمساز) است که با لحن هشدار دهنده‌اش فرانک و ایپریل را نسبت به موقعیتی که در آن گرفتار آمده‌اند، آگاه می‌کند. تو گویی که تنها دیوانگان می‌توانند در این جهان سرکوب شده و خفقان زده، از حقیقت سخن بگویند.

«راه انقلابی» بیانیه‌ای علیه زندگی زناشویی است. این‌که تا چه حد فردیت آدم‌ها و استقلال آن‌ها فدای تعهد و وابستگی‌شان به یکدیگر و حفظ خانواده به هر قیمت می‌شود. سوزان سونتاگ در کتاب «تولدی دیگر» که یادداشت‌های روزمره اوست که پس از مرگش، پسرش آن‌ها را منتشر کرده، در انتقاد از ایده ازدواج می‌نویسد:

«هر کس ازدواج را اختراع کرده، یک شکنجه‌گر خلاق بوده. ازدواج نهادی است متعهد به بطالت احساسات. نکته اصلی ازدواج، تکرار است و والاترین هدفش، ایجاد وابستگی‌های نیرومند متقابل. دعواها سرانجام به جایی می‌رسند که دیگر بی‌فایده می شوند ـ تا وقتی که یک نفر آماده باشد که کاری بکند و این پایان ازدواج است.»

ادوارد آلبی نیز در «چه کسی از ویرجینیا وولف می‌ترسد»، تصویری هولناک از یک زندگی زناشویی ترسیم کرده بود و از آن هولناک‌تر و تکان دهنده‌تر، اینگمار برگمن در «شش صحنه از یک ازدواج».

حال سم مندز در راه انقلابی نشان می‌دهد که خواسته‌های فردی آدم‌ها، چگونه قربانی تعهداتشان به خانواده و زندگی زناشویی می‌شود. این‌که ازدواج در ذات خود امری تراژیک است و نمی‌تواند الزاماً خوشبختی واقعی آدم‌ها را تأمین کند. این‌که چگونه نارضایتی‌های کوچک و پیش پا افتاده و روزمره می‌تواند روز به روز جدی‌تر شده، شکاف‌ها را عمیق‌تر کرده و به بحران دامن زده و هر دو نفر را به سمت فاجعه براند.

تمایلات فردی ایپریل در این فیلم سرکوب می‌شود و رویاهایش به شکست می‌انجامد و همین باعث می‌شود دست به عملی خطرناک بزند که در واقع نوعی خودکشی است. در نمایی تکان دهنده از فیلم، ایپریل را از پشت می‌بینیم که بعد از عمل کورتاژ کنار پنجره ایستاده و به منظره زیبای روبه‌رو نگاه می‌کند.

پوستر فیلم

ظاهراً همه چیز متعادل و آرام است و کمپوزیسیونی که راجر دیکینز، فیلمبردار مندز بسته، نیز این تعادل و آرامش فریبنده و کاذب را القا می‌کند اما ناگهان دوربین آرام عقب می‌کشد و با نشان دادن لکه خون روی دامن ایپریل و جنین مرده‌ای که کف اتاق افتاده، این تعادل تصویری برهم می‌خورد.

کیت وینسلت در نقش ایپریل در این فیلم عالی ظاهر می‌شود. با اعتماد به نفسی شگفت‌انگیز نسبت به نقش و با مهارتی کم‌نظیر در کنترل احساسات درونی‌اش مثل خشم و نفرت. بازی درخشان او باعث ایجاد همذات‌پنداری بیننده با شخصیت او می‌شود.

او همان‌قدر تروماتیک، افسرده، تنها و غمگین است که اینگرید برگمن در استرومبولی. اگرچه کنه تیکات سرسبز و زیبا هیچ شباهتی به استرومبولی خشک و دلگیر ندارد. بازی درونی و زیر پوستی وینسلت در مقابل بازی بیرونی و تا حدی اغراق‌آمیز لئوناردو دی کاپریو قرار دارد.

دی کاپریو علی‌رغم تلاشی که می‌کند، صورت کودکانه‌اش مانع از آن می‌شود که او را در نقش یک شوهر و پدر بالغ باور کنیم. با این حال بازی او خصوصاً در صحنه بعد از سکانس دعوای نهایی فیلم زمانی که با رفتار آرام و غیر طبیعی ایپریل مواجه می‌شود، بسیار دیدنی است.

او که انتظار چنین رفتاری را از ایپریل بعد از آن درگیری سخت نداشته است، غافلگیر می‌شود و با بهت و حیرت کودکانه‌ای به او نگاه می‌کند و نمی‌داند به دعوت او برای خوردن صبحانه چه جواب دهد.

سم مندز با کارگردانی هوشمندانه خود و تنظیم ریتم فیلم بر اساس ضربان زندگی خانواده ویلر و بالا و پایین رفتن تنش‌های موجود بین آن‌ها، «راه انقلابی» را به یکی از بهترین فیلم‌های سال تبدیل کرده است.