رنسانس ايرانی و پايان دو قرن سکوت

پرویز جاهد

طلوع رنسانس ایرانی، عنوان کنفرانس دو روزه‌ای بود که در روزهای دوشنبه و سه شنبه ۱۴ و ۱۵جولای (۲۴ و ۲۵ تير ماه ۱۳۸۷) در دانشگاه آکسفورد انگلستان برگزار شد.

این کنفرانس که سه دانشگاه مهم و قدیمی اروپایی یعنی دانشگاه آکسفورد، دانشگاه کمبریج و دانشگاه لایدن هلند برگزار کننده آن بودند، به انگیزه بررسی علل شکوفایی فرهنگ و ادبیات ایران بعد از حمله اعراب به ایران تشکیل شده بود.

سخنرانان کنفرانس آکسفورد، عکس‌ها از پرویز جاهد

به گفته دکتر اصغر سید غراب، استاد رشته زبان فارسی و رییس دپارتمان فارسی دانشگاه لایدن هلند و از برگزار کنندگان این کنفرانس، کنفرانس طلوع رنسانس ایرانی جزیی از برنامه‌هایی است که سه دانشگاه بزرگ اروپایی در زمینه بررسی و شناخت ادبیات و فرهنگ ایرانی از سال ۲۰۰۷ آغاز کرده‌اند.

آقای غراب در پاسخ به اين پرسش راديو زمانه که آیا این کنفرانس‌ها اتفاقی هست یا قرار است ادامه داشته باشد، می گويد:
« این کنفرانس اتفاقی نیست. سال ۲۰۰۷ یک کنفرانسی ما داشتیم در دانشگاه لایدن که در طول این کنفرانس ما قراردادی بستیم که سه تا از قدیمی‌ترین دانشگاه های اروپا که در آنجاها فارسی تدریس می‌شده – کمبریج، آکسفورد و دانشگاه لایدن – همکاری‌هایی داشته باشیم در زمینه تحقیق و تدریس و انتشارات، که کتاب های مختلف را بتوانیم چاپ بکنیم.

اولین کنفرانسی که در این زمینه برگزار کردیم در دانشگاه لایدن بود به نام سنت در زبانشناسی و ادب فارسی. کنفرانس دومی که ما داشتیم ماه دسامبر سال ۲۰۰۷ بود در مورد شاهنامه که بین دانشگاه لایدن و کمبریج انجام شد و کنفرانس سوم که اینجاست و طلوع رنسانس و تولد ایران نام دارد.»

فیروزه عبدالله ايوا و اصغر سید غراب

هدف اصلی این کنفرانس دو روزه، بررسی پدیده ناگهانی احیای فرهنگ و زبان فارسی در قرن‌های نهم و دهم میلادی بعد از یک وقفه دویست ساله بود. دورانی که عبدالحسین زرین کوب از آن به عنوان دو قرن سکوت یاد کرده و دورانی است که بعد از اشغال ایران توسط اعراب در قرن هفتم میلادی در عصر ساسانیان شروع شده و تا ظهور شاعرانی چون رودکی و نخستین نمونه‌های ادبیات فارسی در عصر سامانی در بخارا طول می‌کشد.

خانم فیروزه عبدالله ايوا، استاد ادبیات فارسی در دانشگاه آکسفورد و مسئول کتابخانه فردوسی این دانشگاه، که از برگزار کنندگان اصلی این کنفرانس است، درباره عنوان این کنفرانس و عبارت رنسانس ایرانی چنین توضیح می‌دهد:

«من اینجا ادبیات فارسی درس می‌دهم و فکر می‌کردم که برای دانشجویان و دانشمندان و همکاران ما در همه دنیا این موضوع جالب باشد. ولی کلمه رنسانس برای فرهنگ و تمدن ایرانی خیلی چیز جالبی است که مثلا چند نفر فکر می‌کنند که هیچ رنسانسی در ايران نبوده ولی سکوت که بود. اما اینطور نبود که سکوت کامل باشد، حتما فرهنگ ایرانی ساکت نبود اگرچه در زیر فرهنگ و تمدن عربی بود.»

منصور پویان

منصور پویان، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران که از شرکت کنندگان در این کنفراس است، درباره این دوره و دو قرن سکوت می‌گوید:

«آقای زرین کوب در کتابشان يعنی دو قرن سکوت اشاره کردند که بعد از حمله اعراب به ایران، هنر و ادبیات در ایران به محاق تعطیل درآمد برای دو قرن سکوت. اما بلافاصله بعد از این دو قرن یعنی از قرن سوم هجری ما شاهد یک نوع شکوفایی و رویش جدیدی هستیم که رنسانس ادبیات و هنر را می شود به آن اطلاق کرد.

در اوج این رنسانس در قرون چهار، پنج و شش هجری، در دوره مشعشع تمدن اسلامی، ما شاهد اوج فرهنگ و ادبیات فارسی هستیم که در سرتاسر ممالک اسلامی یعنی در زیر خلافت اسلامی این ادبیات می‌درخشیده و شعر فارسی روش سيلابی گذشته را کنار گذاشته و اوزان عروض و قالب های شعری اعراب را به خود می گيرد و يک نوع رويکرد التقاطی در شعر به وجود می آيد. بايد ديد آيا اين رويکرد امری درونی بوده يا ناشی از سرکوب های ايدئولوژيک اعراب بوده است»

محققان، استادان دانشگاه و نویسندگانی که در زمینه‌های مختلف فرهنگ، ادبیات و هنر ایران کار می‌کنند از ایران، روسیه، امریکا و بریتانیا برای سخنرانی در این کنفرانس دعوت شده‌ بودند.

پروفسور کليفورد ادموند باس وورث

در روز اول نیکولاس و اورسلا سيمز ویلیامز از دانشگاه سواس لندن درباره رستم پیش از فردوسی سخنرانی کردند و به بررسی نام رستم و شمایل نگاری او در متون پیش از اسلام پرداختند.

سخنران دیگر خانم وستا سرخوش کورتیس، محقق ایرانی و کارشناس موزه بریتانیا بود که درباره هویت فرهنگ ایرانیان باستان و تداوم آن در عصر اسلامی سخنرانی کرد. خانم سرخوش درباره موضوع سخنرانی خود در این کنفرانس به زمانه گفت:
« من در سخنرانی‌ام درباره ادبیات کار نکردم. من درباره هنر پیش از اسلام و اینکه چطور این نمادهای ايرانی زنده نگه داشته شدند، سخنرانی کردم. و این هم که مثلا سلسله های اسلامی، مال دوره اسلامی چگونه درباره ایران باستان صحبت می‌کردند. مثلا خود سامانی‌ها عقیده داشتند که جد آنها مال زمان ساسانی بوده. مثلا شما اسپهبد‌های طبرستان را اگر ببینید اینها می‌گفتند که جدشان جم و پیروز ساسانی بوده.

این سلسله‌های اوایل اسلام به خصوص خیلی اشتیاق داشتند که ارتباط خودشان را با پیش از اسلام خیلی محکم کنند. در هنر و سکه ها هم از همین نمادها استفاده می‌کنند.»

علی کولسينکوف، از انستیتو مطالعات شرق شناسی سن پترزبورگ روسیه سخنران دیگری بود که درباره کلیشه‌های عربی اسلامی در متن‌های زرتشتی متاخر سخنرانی کرد. وی با استناد به برخی متون فارسی و داستان‌های عامیانه بعد از اسلام مثل جاماسب نامه و داستان انوشیروان عادل به بررسی کمیت و کیفیت کلیشه‌های اسلامی عربی در متن‌های زرتشتی فارسی شده پرداخت.

موضوع سخنرانی اکبر ایرانی از موسسه پژوهشی میراث مکتوب در تهران، داد و ستد شفاهی فرهنگ ایرانی پیش از ظهور اسلام و فرهنگ عربی و مقابله نسخه‌های خطی در قرون اولیه اسلامی بود.

آقای ایرانی با اشاره به نقش شاعران عرب عصر جاهلی در دربار پادشاهان ساسانی در مبادله فرهنگ گفت:

« در عصر جاهلی، کسانی مثل نضربن حارث و اعشا در دربار شاهان ایران (خسرو پرویز) تردد می‌کردند. بسیاری از داستان‌هایی که آنها از عرب می‌دانستند برای شاهان ایرانی تعریف می‌کردند و درباری‌ها هم برای کسانی مثل نضربن حارث، داستان‌های رستم و سهراب و اسفندیار را تعریف می‌کردند و چون نضربن حارث عود نواز بوده و تردد به ایران داشته و به نوعی آن را از ایران یاد گرفته بوده، در دوره جاهلی پیش از اسلام، داستان‌های رستم و سهراب را به صورت نقالی با عود می‌نواخته و بیان می‌کرده.»

یکی از نکات تازه و جالبی که در سخنرانی آقای ایرانی وجود داشت اشاره وی به صنعت کاغذسازی و نقش آن در توسعه ادبیات مکتوب در ایران بعد از اسلام بود:

«در سال ۱۴۶ هجری در جنگی که بین سمرقندیان و چینیان رخ می‌دهد، تعداد زیادی از اسیران چینی که آشنا با کاغذ سازی بودند در سمرقند، صنعت کاغذ سازی را به مردم سمرقند می آموزند. آنطور که در منابع نقل شده، حدود سال ۲۰۰ هجری صنعت کاغذ سازی وارد بغداد شده و حدود سال ۲۲۰ هجری از بغداد وارد ایران شده و به کشور مصر و کشورهای دیگر منتقل شده و جای پاپيروس را در مصر گرفته و جای پوست نویسی را در ایران گرفته. این باعث شد که درواقع فرهنگ کتابت از اواخر قرن دوم و سوم بصورت گسترده‌ای (درايران) رایج بشود.»

با این حال سخنرانی برخی از سخنرانان ارتباط چندانی با موضوع و اهداف بیان شده این کنفرانس نداشت. منصور پویان، نویسنده و پژوهشگر تاریخ معتقد است که سخنرانی‌ها توقع او را برآورده نکرده و کنفرانس بجای تمرکز روی دو قرن سکوت بیشتر به ماقبل و مابعد آن پرداخته است:

« توقع من هنوز هم برآورده نشده. به خاطر اینکه تمرکز اصلی علیرغم عنوان دو قرن سکوت، خود این دو قرن نیست که به تمامی کیفیت‌های درونی و علل این سکوت پرداخته بشود.

البته خود آقای زرین کوب اشاره می‌کنند که ترویج اسلام در سرتاسر فلات ایران بعضا به مدد زور و شمشیر صورت گرفت و یک توهم بزرگ هم ما هنوز داریم که پاسخ داده نشده. آیا این زور بوده که منجر به دو قرن سکوت شده و کتاب سوزانی در کار بوده یا نه، شعارهای اصلی عدل و عدالت و برابری طبقاتی و خط و کتابت برای عموم و وحدانیت و شعار تک خدایی، علل استقبال مردم از اسلام بوده و به این معنی دو قرن سکوت شاید احتیاج درونی این فرهنگ بوده که تجدید نیرو بکند و تجدید تفکر بکند.»

علی دهباشی، پژوهشگر مستقل و سردبیر مجله بخارا که از سخنرانان این کنفرانس است در ارزیابی خود از رویکرد سخنرانان به موضوع می‌گوید:
« همانطور که اشاره کردید یک دوره خاص تاریخی است از جهت فرهنگ، ادبیات و تاریخ که هنوز پس از گذشت چندین سده مورد بحث است. کنفرانس هم درواقع مرتب رجعت به گذشته و اکنون را در عرصه های گوناگون و در صحبت‌های سخنرانان مد نظر دارد. خب گاهی سخنرانان دورتر می‌شوند از موضوع، گاهی نزدیک می‌شوند وگاهی هم اصلا ارتباطی با موضوع برقرار نمی‌کنند.»

خانم عبدالله ايوا، برگزار کننده کنفرانس در پاسخ به انتقاداتی از این دست می‌گوید:
« فکر می‌کنم که این خیلی درست نیست. ایده کنفرانس آن بود که متخصصان این دوره را ‌اینجا جمع کنیم و مثلا نه فقط تاریخ دان و متخصصان تاریخ ایرانی و فرهنگ ایرانی و يا مثلا هنر ایرانی، بلکه متخصصانی از آن کشورهایی که همسایه ایران در آن دوره بودند مثل روسيه که خیلی ارتباط نزدیکی به موضع کنفرانس نیست. ولیکن فکر می‌کنم که ما خیلی در این چارچوب بودیم.»

علی اضغر سید غراب، استاد دانشگاه لایدن نیز در این باره معتقد است که اسم این کنفرانس نباید گمراه کننده باشد. دو قرن سکوت به این معنا نبود که ایرانی‌ها در این دوران جز سکوت کار دیگری نکردند. کاری که ایرانی‌ها در این دوره کردند این بود که نه تنها فرهنگ ایرانی را زنده نگه داشتند بلکه فرهنگ اسلامی را نیز به وجود آوردند.

علی دهباشی

علی دهباشی؛ سردبیر مجله بخارا که درباره ضرورت ویرایش نوین از متون کلاسیک ادبیات فارسی سخنرانی خواهد کرد درباره موضوع سخنرانی خود چنین می‌گوید:

« من در سه زمینه بحث خواهم کرد. یکی چاپ‌های انتقادی از متون کلاسیک است که می‌دانید طی شصت سال گذشته بزرگانی چون علامه قزوینی، محمد علی فروغی و مجتبی مینوی و دیگران متون مهمی مثل دیوان حافظ، سعدی، خیام، کلیله و دمنه و... را براساس آن روش‌های قدیم که تصحیح متون بود، یک متنی را ارائه دادند که تقریبا می‌شود گفت سه نسل با این متون سروکار داشتند و کارهای ادبی و تحقیقاتی‌شان را بر اساس آنها می‌کردند.

اما در دو دهه اخیر ضرورت ديگری حس شد و آن اينکه عده‌ای از استادان این حوزه مثلا مثل دکتر شفیعی کد کنی، دکتر غلامحسین یوسفی و چند تن دیگر؛ با اتکا به آن سنت پربار گذشته آمدند و روی متن‌ها، کارهای تازه‌ای ارائه کردند که باعث شد که راه برای خواندن اين متن‌ها آسان‌تر شود و راه برای ورود به دنيای نويسندگان و شاعران قديم باز بشود.

از دهباشی پرسيدم که در اين بررسی آيا جايی برای ويرايش‌های کسانی چون جعفرمدرس صادقی هم وجود دارد که در جواب گفت:

« اين در مرحله ديگری است که در واقع بازخوانی متون کلاسيک است و با گزيده کردن و استفاده از رسم‌الخط جديد انجام می‌گيرد که با آن کار اوليه که گفتم متفاوت است.

بازخوانی متنون کلاسيک از چهار دهه قبل شروع شد که به نظر من با کارهای شاهرخ مسکوب بود که بر روی داستان‌های شاهنامه؛ داستان سياووش و رستم و اسفنديار انجام گرفت که در واقع تفسير اين متون کهن و دشوار بود و بعد در کتاب «در کوی دوست»، به حافظ پرداخت و بعد از او با کارهای دکتر محمدعلی کاتوزيان ادامه پيدا کرد که به بررسی روانکاوانه اشعار سعدی در کتاب سعدی شاعرعشق و زندگی، حتی به مسئله افسردگی سعدی اشاره می کند که رويکردی غربی است و در آثار ويرايش گران دوره قبل نبود.»

دهباشی در پاسخ به این سوال من که کنفرانس‌های ایران شناسی از این دست در غرب تا چه حد جدی است و می‌توانند در پژوهش‌های فرهنگی و ادبی داخل ايران تاثیرگذار باشند، گفت:

« به هرحال اینها کوشش‌هایی است که می‌شود برای بازشناسی و شاید رفع یکسری ابهامات از یک عده مسائل فرهنگی و ادبی، ولی تا آنجا که من می‌دانم، تاثیر آن آنقدر گسترده نخواهد بود. آن موقعی تاثیر خواهد گذاشت که دقیقا در داخل ایران و گروه مخاطبین که عبارت باشند از استادان و دانشجویان و صاحب‌نظران و نویسندگان مستقل، اینها درگیر بحث بشوند. آن موقع می‌شود یک تصوری داشت از اینکه این بحث‌ها یک جایی ریشه بدواند. ولی اینجا بصورت یک مجموعه‌ای برگزار می‌شود و اینکه چقدر می‌تواند در داخل تاثیر بگذارد من ديد روشنی از آن ندارم. روی هم رفته این کارها خیلی خوب است و ای کاش می‌شد که این کنفرانس‌ها در ایران برگزار می‌شد که حضور گسترده و وسیع‌تری را از مخاطبین را در بر داشت.»

خراسان بزرگ خاستگاه خمريه در شعر فارسی، عنوان سخنرانی علی میرانصاری از دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی بود که به زیبایی شناسی اشعار اولیه فارسی در توصیف شراب(خمريات) و باده گساری خصوصا در اشعار رودکی پرداخت.

به اعتقاد ميرانصاری، شروع اين نوع اشعار(خمريات)، در منطقه خراسان و از قرن چهارم هجری به بعد بوده. به گفته ميرانصاری، از قرن ششم به بعد است که با اشعار عارفانه صوفيان، شراب نيز مفهومی تمثيلی پيدا کرد.

مير انصاری در جايی از سخنرانی خود که مربوط به طعم، مزه و بوی شراب در شعر شاعران بود، اعلام کرد که « جانماز آب نمی‌کشد ولی خود هرگز نوشيدن شراب را تجربه نکرده است.»


کامران تلطف؛ استاد زبان فارسی دانشگاه آریزونا نیز سخنران ديگری بود که با لحنی پرشور و حماسی به بررسی محتوایی و تاریخی مفهوم شراب در شعر رودکی خصوصا شعر بلند «مادر می» پرداخت.

كامران تلطف

اجرای حماسی و پرشور اشعار رودکی به وسيله گوينده، بسياری از حاضران در کنفرانس را تحت تاثير قرار داد. به ويژه اينکه کمتر سخنرانی در اين دو روز توانست، اشعاری را که در متن سخنرانی‌های خود به آنها گريز زده بود، با لحن و ضرباهنگ درستی بخواند.

دکتر همايون کاتوزيان، پروفسور کليفورد ادموند باس وورث (مورخ مشهور بريتانيايی و نويسنده کتاب تاريخ غزنويان به ترجمه حسن انوشه)، و دکتر چارلز ملويل از جمله کسانی بودند که میزگردهای مختلف اين کنفرانس را اداره کردند.