موسیقی فیلم تراموايی به نام هوس

پرویز جاهد

تراموایی به نام هوس (که در ایران معمولا از آن به‌نام «اتوبوسی به نام هوس» یاد می‌شود)، نام فیلمی است ساخته الیا کازان با شرکت مارلون براندو، ویوين لی، کیم هانتر و کارل مالدن. موسیقی آن را که در این برنامه می‌شنوید، کاری است از آلکس نورث، آهنگساز آمریکایی.

الیا کازان این فیلم را براساس نمایشنامه معروفی از تنسی ویلیامز، نمایشنامه نویس بزرگ آمریکایی ساخت. نمایشنامه‌ای که به خاطر آن ویلیامز، جایزه پولیتزر را دریافت کرد و کازان قبل از آنکه آن را به فیلم برگرداند، سال‌ها در تئاتر برادوی با شرکت مارلون براندو و دیگر بازیگران فیلم بجز ویوين لی، به روی صحنه برد. نمایشنامه‌ای که موضوع و شخصیت‌های آن در دهه پنجاه در جامعه آمریکا، غیر‌متعارف و سنت‌شکنانه بود و کازان به کمک تنسی ویلیامز که خود فیلمنامه آن را نوشت، تلاش زیادی کرد تا آن را تا حد ممکن تعدیل کرده و با معیارهای اخلاقی سینمای هالیوود تطبیق دهد. از جمله موضوع همجنس‌گرایی یکی از کاراکترها که به کلی از فیلمنامه حذف شد.

تنسی ویلیامز، نویسنده شهیر امریکایی

تنسی ويليامز زاده می‌سی‌سی‌پی است و فضای می‌سی‌سی‌پی و جنوب آمريکا که آکنده از الکل، سکس و شهوت است بر آثار او سايه انداخته‌است. او همانند بسياری از کاراکترهايش، در مصرف الکل زياده روی می‌کرد و سرانجام نيز به خاطر افراط در آن در سال 1983 درگذشت.

تراموایی به نام هوس، بر محور سه شخصیت اصلی استلا، استنلی و بلانش بنا شده. بلانش، زن تنها و درمانده‌ای است که برای دیدار خواهرش استلا به نیواورلئان می‌رود. استلا که در آستانه بچه‌دار شدن است، شوهری دارد که قلدر، لات‌منش و بی‌بند وبار است. او هر شب دوستانش را در خانه جمع کرده و آنجا را به قمارخانه تبدیل کرده‌است. زمانی که استلا برای زایمان به بیمارستان می‌رود، استنلی از فرصت استفاده کرده و به بلانش که تنها در خانه مانده، تجاوز می‌کند.
الیا کازان با شناخت دقیقی که از نمایشنامه و اجرای صحنه‌ای آن داشت، با استفاده از قابلیت‌های تصویری سینما، روایت کامل‌تر و دقیق‌تری از نمایشنامه ارائه داد که مبتنی بر روانشناسی دقیق شخصیت‌ها بود و شیوه بازیگری-‌متد کازان باعث شد که بازیگران آن، خصوصا مارلون براندو و ویوين لی با ژست‌ها و شیوه بیان متفاوتشان، بازی‌ای ارائه دهند که در آن زمان کاملا تازگی داشت و تا آن وقت در سینما دیده نشده بود.

الیا کازان، کارگردان امریکایی

وی برای ايجاد يک فضای کلستروفوبيک(ترس از محصوريت در محيط بسته)، صحنه را تا حد ممکن تقليل داد و به يک آپارتمان محدود کرد که خود استعاره‌ای بود از محبوس بودن استلا در خانه و زندگی با استنلی. موسیقی آلکس نورث نیز نسبت به زمان خود، یعنی دهه پنجاه که این فیلم ساخته شد، اثر کاملا تازه و متفاوتی است. اهمیت موسیقی فیلم تراموایی به نام هوس در این است که نورث در اين کار، برای نخستین بار از موسیقی جاز به عنوان موسیقی فیلم، نه موسیقی زمینه استفاده می‌کند.

آلکس نورث، آهنگسازی بود که کار خود را در سینما با ساختن موسیقی برای فیلم‌های مستند جنگ جهانی دوم شروع کرد. بعد از جنگ به برادوی رفت و در آنجا برای اجرای نمایشنامه‌های موزیکال، موسیقی نوشت. او آهنگساز محبوب جان هیوستون بود و برای تعدادی از فیلم‌های وی از جمله ناجورها، شرف پريتزی و مردگان، موسیقی ساخت. نورث، از نخستین آهنگسازانی بود که با رویکردی کاملا مدرن و انتزاعی به موسیقی فیلم نگاه می‌کرد و عناصر موسیقی مدرن را در کارهایش به کار گرفت و به اين ترتيب راه را برای آهنگسازانی چون جری گلد اسمیت هموار کرد.

پوستر فیلم «تراموایی به نام هوس»

تراموايی به نام هوس گريزی آشکار از سبک رايج موسيقی فيلم در سينمای هاليوود بود که بيشتر بر محور ماجرا استوار بود تا شخصيت‌ها و فضاها. نورث به جای تکيه بر لايت موتيف‌های کلاسيک و سنتی، قطعات کوتاهی نوشت که بر مبنای ديناميسمی روانکاوانه نوشته شده بود و هريک بعدی از وجود شخصيت‌های پريشان فيلم را برملا می کرد. ساختن موسيقی فیلم تراموایی به نام هوس باعث شد که الیا کازان از نورث برای همکاری در فيلم های دیگرش یعنی زنده باد زاپاتا و در بارانداز نیز دعوت کند. آلکس نورث برای استفاده از موسیقی جاز در فیلم تراموایی به نام هوس دو دلیل مهم داشت:

یکی اینکه داستان فیلم در نیواورلئان آمریکا می‌گذرد و نیواورلئان جایی است که بطور اورگانیک با موسیقی جاز پیوند خورده و اصولا خاستگاه موسیقی جاز و بسیاری از آهنگسازان آن بوده است. دوم اینکه درون مایه و فضای نمایشنامه تنسی ویلیامز و به تبع آن فیلم کازان، بسیار اروتیک و شهوانی است و موسیقی جاز نیز به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران موسیقی؛ فی‌نفسه موسیقی ای اروتیک است و بهترین نوع موسیقی برای بیان اغواگری، حالت‌های شهوانی و اروتیزم به حساب می آيد.

تم اصلی فیلم که قطعه‌ای جاز است؛ با چنین رویکردی ساخته شده است. این قطعه نه تنها حس اروتیزم و شهوت جاری در فضای فیلم را القا می‌کند، بلکه با حس دیوانگی و جنون روبه افزایش کاراکتر بلانش، خواهر استلا نیز همخوانی دارد. آهنگی که با ريتمی بسيار آرام و سينوسی نواخته می شود(شيوه ای که اليور نلسن آهنگساز و جازيست بزرگ آمريکايی 22 سال بعد در موسيقی فيلم آخرين تانگو در پاريس به کار گرفت.)

مارلون براندو در نقش استنلی

این تنش جنسی و شهوتناک در بیشتر قطعات ساخته آلکس نورث در این فیلم وجود دارد. از جمله در قطعهThe Four Deuces که اکنون خواهید شنید که آن هم قطعه ای جاز است و در آن مکالمه‌ای اغواگرانه بین پیانو و سازهای بادی جریان دارد.

آلکس نورث، علاوه بر تم اصلی، برخی از قطعات موسیقی فیلم را برای کاراکترهای خاص نوشته است. از جمله این قطعه که عنوان آن بلانش است و برای شخصیت بلانش نوشته شده است. قطعه‌ای که با سازهای زهی اجرا می‌شود و درمیانه آن، ناگهان ملودی پولکا و کارولان را می‌شنوید. تمی که تاکید بر گذشته تلخ و تراژیک بلانش دارد.

مارلون براندو و ویوین لی در صحنه ای از فیلم

تم عشق، یکی دیگر از تم‌های موسیقی فیلم تراموایی به نام هوس است که برای استلا و عشق وفادارانه و پاک او به استنلی، علیرغم ذات خشن و سرکوب گرایانه او ساخته شده است. ترکیبی است از موسیقی جاز و سازهای زهی که نورث، برای نخستین بار در سینما انجام داد.

اما قطعه مانیا، یکی از عجیب‌ترین قطعاتی است که آلکس نورث برای موسیقی این فیلم نوشته‌است. این قطعه، تمی اسپانیایی و آمریکای لاتینی دارد و برای القای حس جنون فزاینده بلانش، کاملا مناسب به نظر می‌رسد.

اما در پایان برنامه امشب،‌ قطعه دیگری از موسیقی فیلم تراموايی به نام هوس را می‌شنویم به نام شهوت که بازگشت دوباره آلکس نورث است به موسیقی جاز. قطعه‌ای سرشار از حس اغواگری، شهوت، وسوسه‌های جنسی و اروتیزم که این بار با دخالت سازهای زهی و سازهای برنجی، فرم تازه‌ای پیدا می‌کند.