اقتباسی محافظه‌کارانه از یک رمان جنجالی

پرویز جاهد

رمان بریک لین نوشته مونیکا علی

بریک لین (Brick Lane) ساخته سارا گورون یکی از جنجالی‌ترین فیلم‌های به نمایش درآمده در سال گذشته بود؛ اما در واقع همه جنجال‌ها، هیاهوی بسیار برای هیچ بود. من رمان مونیکا علی نویسنده بنگلادشی تبار مقیم بریتانیا را نخوانده‌ام. رمانی که این فیلم بر اساس آن ساخته شد و منشاء همه این جار و جنجال‌ها بوده است.

بریک لین نام محله‌ای در شرق لندن است که محل سکونت بسیاری از مهاجران یهودی، پاکستانی و بنگلادشی است و در طی سالیان گذشته همواره محل درگیری‌ها و تنش‌های نژادی بوده است.

ابتدا این یهودی‌های مهاجر روسی (یدیش‌ها) و بعد لهستانی بودند که مورد آزار نژادپرستان انگلیسی این محله واقع می‌شدند و به دنبال آن، با مهاجرت بنگلادشی‌ها و پاکستانی‌ها نفرت نژادی از یهودی‌ها معطوف آن‌ها می‌شود.

نمایی از محله بریک لین لندن

جنجالی که در مورد این فیلم پیش آمد، این بود که جامعه بنگلادشی‌های منطقه بریک لین در اعتراض به رمان خانم مونیکا علی که به نظر آن‌ها توهین‌آمیز بود، مانع از فیلم‌برداری این فیلم در این منطقه شدند.

به اعتقاد آن‌ها خانم علی در رمانش، ارزش‌ها و اعتقادات اسلامی و فرهنگ جامعه بنگلادشی‌های لندن را به تمسخر گرفته و تصویری سیاه و منفی از این جامعه و زنان بنگلادشی ارائه کرده است و حالا این فیلم نیز می‌خواهد همین تجربه را تکرار کند.

بسیاری از چهره‌های سیاسی و رسانه‌ای بریتانیا مثل جرج گلووی و خانم جرمین گریر مفسر گاردین از این حرکت اعتراضی پشتیبانی کردند. به نظر جرمین گریر، خانم علی که از مادری انگلیسی و پدری بنگلادشی است، صلاحیت نوشتن در باره جامعه بنگلادش را نداشته است.

وی از بنگلادشی‌ها خواست که نه رمان مونیکا علی را بخوانند؛ نه فیلم سارا گورون را ببینند. شیوه برخورد او با رمان و فیلم مورد تمسخر سلمان رشدی قرار گرفت. رشدی در حمایت از رمان مونیکا علی، خانم جرمین را بی‌فرهنگ و عقب‌مانده توصیف کرد.

سارا گورون کارگردان بریک لین

نازنین، شخصیت محوری فیلم بریک لین، دختری بنگلادشی است که پدرش بعد از خودکشی مادرش او را در سن 17 سالگی به چانو، مردی بنگلادشی که دو برابر او سن دارد و ساکن انگلیس است، شوهر می‌دهد.

نازنین از خانواده‌ای مسلمان و روستایی است که ناگهان از روستایی دورافتاده در بنگلادش به قلب شهری مدرن پرتاب می‌شود؛ اما این تغییر مکان و جغرافیای زندگی به معنی تغییر فضای فکری نازنین نیست. چرا که او علی‌رغم زندگی در فضایی مدرن، هم‌چنان در خانواده و محیطی زندگی می‌کند که به او اجازه تجربه نزدیک زندگی مدرن را نمی‌دهد. او جز با یکی دو همسایه هم‌وطن، با هیچ انگلیسی‌ای ارتباط ندارد.

در رمان مونیکا علی، او زنی است که حتی زبان انگلیسی هم نمی‌داند و با رفتن به کلاس زبان شروع به یادگیری انگلیسی می‌کند. اما بیکاری همسرش او را مجبور می‌کند پیشنهاد زن همسایه را در مورد کار خیاطی در خانه بپذیرد.

این کار باعث آشنایی نازنین با جوانی به نام کریم می‌شود که برای تحویل گرفتن لباس‌هایی که نازنین می‌دوزد، به خانه او می‌آید. کریم، جوان، خوش‌قیافه و قوی است و همه چیزهایی را که شوهر نازنین ندارد، می‌تواند به او بدهد. به تدریج رابطه عاشقانه‌ای بین او و کریم به وجود می‌آید.

تنیشتا چترجی در نقش نازنین

از سویی نازنین خواهر کوچک‌تری دارد که در بنگلادش زندگی می‌کند و مرتب برای او نامه‌های رمانتیک می‌فرستد و در نامه‌هایش از تجربه‌های عاشقانه و جنسی‌اش سخن می‌گوید. نامه‌ها و حرف‌های خواهر جوان، انگیزه نازنین را برای ارتباط با کریم قوی‌تر می‌سازد.

اما با حادثه 11 سپتامبر، همه چیز تغییر می‌کند. خشونت و درگیری‌های نژادی در محله بریک لین شدت می‌گیرد و کریم به واسطه ارتباطش با گروه‌های تندرو اسلامی، ایده‌های رادیکال اسلامی و ضدغربی پیدا می‌کند. با تغییر وضعیت سیاسی و اجتماعی در لندن، شوهر نازنین نیز تصمیم می‌گیرد به بنگلادش برگردد و نازنین بر سر دوراهی بین رفتن و ماندن قرار می‌گیرد.

رمان مونیکا علی ظاهراً به مسائل مهم دنیای امروز مثل مهاجرت، بحران هویت، ازدواج تحمیلی و تناقض‌های زندگی زن سنتی مسلمان در جامعه مدرن، تضاد بین فرهنگ سنتی و مدرن، نژادپرستی و بنیادگرایی اسلامی می‌پردازد؛ اما آن‌چه که در فیلم خانم گورون به نمایش در آمده، کاریکاتوری از همه این مسائل است.

فیلم خانم گورون با نمایش صحنه‌هایی زیبا و سرسبز از کشتزاران برنج در بنگلادش شروع می‌شود. جایی که نازنین و خواهر کوچکش هسینا زندگی می‌کنند. آن‌گاه با یک فست فوروارد به 16 سال بعد، ما با زندگی فعلی نازنین به همراه شوهر و دو دخترش در آپارتمانی دولتی در منطقه بریک لین لندن آشنا می‌شویم.

تنیشتا چترجی در فستیوال فیلم لندن (عکس: پرویز جاهد، زمانه)

نمایی از نماز خواندن نازنین، قرار است اعتقادات مذهبی او را به تماشاگر بفهماند؛ اما جز همین صحنه باسمه‌ای، هیچ نشانه دیگری از اعتقادات این زن روستایی و مسلمان در فیلم نمی‌بینیم.

خانم گورون سینماگر تازه‌کاری است؛ اما به واسطه ارتباطات سیاسی و مالی گسترده‌ای که دارد (او دختر لرد گورون ناشر میلیونر و خانم نیکی گورون معاون شهردار لندن است) توانسته امتیاز رمان پرفروش و جنجالی خانم مونیکا علی را بخرد و آن را به فیلمی ضعیف و سطحی تبدیل کند که مثلاً می‌خواهد حرف‌های مهم و گنده‌ای درباره مشکلات مهاجرت و زنان مسلمان مستأصل و محروم از لذت‌های جنسی برای تماشاگر غربی تعریف کند.

بریک لین با تیم زنانه‌اش، از نویسنده تا کارگردان تا فیلم‌نامه‌نویس و تدوین‌گر و بسیاری عوامل دیگرش، می‌خواهد فیلمی فمینیستی درباره مشکلات زن سنتی و مسلمان مهاجر در جامعه مدرن بریتانیا باشد؛ اما در این هدفش نیز موفق نیست.

ظاهراً نازنین باید از وضعیتی که در آن به سر می‌برد، ناراضی باشد و آن را بروز دهد؛ اما شخصیت او در فیلم، زنی خاموش و تسلیم است که کمترین نشانه‌ای از اعتراض به وضعیتی که در آن به سر می‌برد، در وجود او نمی‌بینیم. شاید نویسنده در رمان، احساسات، عواطف و امیال درونی نازنین را توصیف کرده باشد؛ اما فیلم‌ساز نتوانسته تمهیدات تصویری و روایتی مناسبی برای بیان شخصیت او پیدا کند.

به علاوه وضعیت زندگی او، آن قدرها هم که فیلم‌ساز (و شاید هم نویسنده) می‌خواهد بگوید، بد نیست. او زندگی آرام و بی‌دردسری دارد. شوهرش مسلمان معتدلی است که با تندروی‌های کریم و سخنان آتشین او مخالف است. او حتی با این‌که به رابطه پنهان کریم و همسرش پی می‌برد، اما آن را نادیده می‌گیرد و به روی خود نمی‌آورد. او مرد مهربان و خانواده‌دوستی است و بر خلاف داستان‌های فمینیستی دیگری که درباره خشونت مردان مذهبی در خانه و آزار همسرانشان شنیده‌ایم یا در فیلم‌ها دیده‌ایم، آدم بی‌آزاری است.

بنابراین تنها عاملی که باعث جذب نازنین به طرف کریم و خیانت به شوهرش می‌شود (ظاهراً رابطه نازنین و کریم در رمان صریح‌تر، جسورانه‌تر و بی‌پرواتر از فیلم است) می‌تواند انگیزه جنسی یا وسوسه‌های جوانی باشد که آن هم در پایان فیلم محو می‌شود.

ظاهراً خانم گورون فکر می‌کرد با ساختن رمان خانم علی، به همان شهرتی می‌رسد که خانم علی رسید؛ اما همه چیز خلاف تصور او از کار درآمد. تمام جنجال‌ها محدود به قبل از ساخته شدن فیلم بود و بعد از نمایش آن، هیچ سر و صدایی درباره آن برپا نشد.

تقریباً همه ناراضیان و منتقدان بنگلادشی درباره آن سکوت کردند و کمتر کسی نیز زبان به تحسین آن گشود. احتمالاً رویکرد محافظه‌کارانه و محتاطانه خانم گورون در اقتباس از رمان خانم علی، همه جنبه‌های جذاب و جنجال‌برانگیز آن را خنثی کرده است.