موسيقی فيلم فهرست شيندلر

پرويز جاهد

فهرست شيندلر (Schindler’s List) محصول ديگری از همکاری طولانی و پربار جان ويليامز و استيون اسپيلبرگ است که جايزه اسکار ديگری برای ويليامز دربر داشته است. بسياری آن را شاهکار جان ويليامز و بهترين موسيقی فيلم تمام عمر او می دانند و در واقع يکی از زيباترين موسيقی هايی است که در تاريخ سينما برای يک فيلم نوشته شده است.

فهرست شيندلر ساخته استيون اسپيلبرگ

فهرست شيندلر را اسپيلبرگ بر اساس رمان توماس کينلی و فيلمنامه استيون زيليان ساخت و در واقع ادای دين اسپيلبرگ است به تمام ريشه های يهودی اش.
فيلمی که اسپيلبرگ سال ها انتظار ساخت آن را می کشيد و از اينکه به عنوان يک فيلمساز يهودی فيلمی در باره هولوکاست نساخته، وجدانش هميشه معذب بوده است. او ابتدا از رومن پولانسکی خواست اين فيلم را برای او بسازد اما پولانسکی از ساختن آن امتناع کرد و اعلام کرد که تحمل ساختن آن را ندارد چون مادرش در آشويتس با گاز خفه شد و خود تجربه های تلخی در گتوهای لهستان داشته است. جز پولانسکی، مارتين اسکورسيزی، سيدنی پولاک و بيلی وايلدر نيز فيلمسازانی بوده اند که اسپيلبرگ به آنها پيشنهاد ساختن اين فيلم را داده بود و بعد از مخالفت آنها، سرانجام خود تصميم گرفت آن را بسازد.

ليم نيسن و بن کينگزلي در حال تهيه ليست شيندلر

داستان فيلم در زمان جنگ جهانی دوم و در لهستان اشغالی به دست نازی ها می گذرد و در باره ماهيت پارادوکسيکال کارخانه داری آلمانی به نام اسکار شيندلر است که عضو سابق حزب نازی بوده و در زمانه ای که ارتش هيتلر يهودی ها را به اردوگاه های مرگ می فرستاده با استخدام آنها در کارخانه فلزکاری اش جان بسياری از آنها را نجات داده است.
شيندلر(با بازی ليم نيسن)، تاجر ناموفقی است که از چکسلواکی به کراکوی لهستان می آيد تا با استفاده از نيروی کار ارزان بردگان يهودی، کارخانه اش را در اين شهر راه بيندازد و محصولاتی برای ارتش آلمان توليد کند. در طول فيلم شاهد تدريجی شخصيت شيندلر از يک کاسب کار زراندوز و فرصت طلب به يک چهره انسان دوست و رهايی بخش هستيم.

برخی از مخالفان فيلم، تاريخی بودن ماجرای شيندلر را زير سوال برده و همانند پديده هولوکاست آن را افسانه ای جعلی و ساخته و پرداخته ذهن صهيونيست ها دانسته اند.
پديده هولوکاست و نسل کشی يهوديان به عنوان واقعيتی تاريخی و نمونه ای از بربريت ايدئولوژی نازيسم غير قابل انکار است اما در اين هم ترديدی نيست که هولوکاست هميشه به عنوان ابزاری تبليغاتی از سوی صهيونيسم و ايدئولوگ های آن به کار گرفته شده است.

برای صهيونيست ها، هولوکاست تنها به عنوان نمونه ای از نسل کشی نازی ها مطرح نبوده و نيست بلکه به عنوان ابزاری برای توجيه ايدئولوژی صهيونيسم و مطرح کردن مظلوميت قوم يهود به عنوان قوم برگزيده خداوند، مطرح بوده است.

ليم نيسن در نقش اسکار شيندلر

اسپيلبرگ نيز در فهرست شيندلر به جای توجه به زيربناهای ايدئولوژی نازيسم و منطق ضد يهودی آن بر جنبه های احساسی و رمانتيک پديده هولوکاست تاکيد کرده و به اين طريق ابعاد عاطفی اين فاجعه بشری را برجسته تر ساخته است. موسيقی جان ويليامز نيز در خدمت اين درونمايه عاطفی و احساسی فيلم است.
اسپيلبرگ تحت تاثير فيلم های مستندی چون شوا(Shoah 1985) و صليب شکسته(1956) تصميم گرفته فيلم را به صورت سياه و سفيد و با رويکردی مستند بسازد. به همين منظور به جای استفاده از استدی کم، کرين يا زوم از يانوش کامينسکی فيلمبردار لهستانی خواست در بيشتر صحنه ها آن را با دوربين روی دست فيلمبرداری کند. نزديک به چهل درصد فيلم با دوربين روی دست گرفته شده که بسيار متفاوت با سبک فيلم های قبلی او بود که در آن وی از حرکات پيچيده و عجيب و غريب دوربين و کرين برای مرعوب کردن تماشاگر استفاده می کرد.

استفاده از تصوير سياه و سفيد نيز جنبه ای مستند و تاريخی به فيلم او داده است. جز صحنه پايانی(صحنه ای که بازيگران اسپيلبرگ همراه با اسرای واقعی جنگ که نقش آنها را بازی می کردند، بر سر قبر شيندلر در اسرائيل گردآمده و به او ادای احترام می کنند) که فاصله ای تاريخی با رويداد مرکزی فيلم دارد و رنگی فيلمبرداری شده، عنصر رنگی ديگر فيلم، دختری کوچک است که با پالتوی قرمز در گتوی يهوديان ديده می شود و بعد هم جنازه او را بر روی گاری می بينيم.

جان ويليامز آهنگساز فهرست شيندلر

اين دختر بر اساس کاراکتر واقعی روما ليگوکا ساخته شده که همه ساکنان گتوی ورشو او را با پالتوی قرمزش به ياد دارند. برخلاف فيلم اسپيلبرگ او از فاجعه هولوکاست جان سالم به دربرده و در سال 2000 خاطراتش را با عنوان خاطرات دختری با پالتوی قرمز منتشر کرد.
اسپيلبرگ در گفتگويی آن را به عنوان نشانه و لکه ای از خون قرمز بر روی رادارهای همه کشورهای درگير در جنگ دانست. به اعتقاد او آمريکا، روسيه و انگلستان همه از وجود هولوکاست باخبر بودند اما هيچ کاری برای متوقف کردن آن نکردند.

جان ويليامز تم اصلی فيلم را با عنوان تم فهرست شيندلر برای ساز پيانو نوشت اما به پيشنهاد اسپيلبرگ اجرای آن را به ايزاک پرلمن تکنواز برجسته ويولون سپرد. با اينکه تم های مختلفی در فيلم وجود دارند که هر کدام يک ايده يا شخصيت معينی را نمايندگی می کنند اما اين تم اصلی است که در بيشتر قطعات فيلم حضور دارد و خود را به رخ می کشد. تمی که ويليامز آن را از موسيقی يهوديان اروپای شرقی وام گرفته است اما اجرای مدرنی از آن ارائه داده است. تمی رمانتيک و اندوهناک که با ويولون سولوی ايزاک پرلمن اجرا می شود.

روما ليگوکا دختري با پالتوي قرمز در گتوي لهستان

اجرای اين تم در صحنه نفس گير و تکان دهنده اتاق گاز، بسيار گيراست و تاثير دراماتيک عميقی دارد. صحنه ای است که نازی ها، زنان را در اتاق گاز کرده و در حالی که آنها وحشت زده منتظر جاری شدن گاز از دوش ها هستند، با جاری شدن آب به جای گاز، همه غافلگير می شوند. اگرچه ژورا هرز(Juraj Herz) فيلمساز چک بعدها ادعا کرد که اسپيلبرگ اين صحنه را از فيلم او گرفته است.
تم ديگری که در موسيقی اين فيلم وجود دارد تم يادبود(Remembrance)است که آن هم در واقع مثل تم اصلی گسترش يافته يک نت است. درونمايه اين تم، تاکيد بر فاجعه هولوکاست و گرامی داشت آن از منظر بازماندگان آن است. قطعه ای رمانتيک که نمايانگر اوج هنرنمايی ارکستر ويليامز و همنوايی سازهای زهی است.

تم های موسيقی فهرست شيندلر بسيار ساده است و از پيچيدگی های معمول کارهای ويليامز، خصوصا در پارک ژوراسيک و جنگ ستارگان در آن خبری نيست. درست مثل سبک تصويری اسپيلبرگ در اين فيلم که بسيار ساده و مستندگونه است و از خودنمايی های تکنيکی و حرکت های مقهور کننده و پيچيده دوربين و کرين در آن خبری نيست.

به جای مارش های عظيم و باشکوه موسيقی فيلم های جنگی يا موسيقی پرحجم و تهييجی از نوع ايندياناجونز، ويليامز بر موسيقی های ملوديک آرام و ملايم تکيه کرده است. موسيقی ای که عواطف و احساسات قربانيان و عذاب و دردو رنجی را که می کشند به خوبی منتقل می کند.

موسيقی فهرست شيندلر اساسا برای سازهای زهی نوشته شده و در اين ميان سازهای بادی نقش فرعی و پشتيبانی کننده ايفا می کنند، جز کلارينت که استفاده از آن در قطعه نيروی کار شيندلر(Schindler workforce)، آن را به موسيقی عبری نزديک تر ساخته است.

يهوديان گتوي کراکو، کارگران کارخانه شيندلر

استفاده از آوازهای کر نيز يکی ديگر از ويژگی های موسيقی فيلم فهرست شيندلر و نشانه تبحر جان ويليامز در بهره گيری از موسيقی فولکلوريک و آوايی بومی در موسيقی فيلم است که قبلا نمونه های درخشانی از آن را در موسيقی فيلم های ويولون زن روی بام و دور و دورتر شنيده ايم. قطعه قربانی(Immolation)يک قطعه کرال پرشور، زيبا و افسون کننده است.
حضور ويولون در موسيقی فهرست شيندلر بسيار برجسته و چشمگير است و برای ايجاد حالت ها و لحن های مختلف به کار رفته است. شايد هيچ ساز ديگری به اندازه ويولون و هيچ نوازنده ديگری مانند ايزاک پرلمن نمی توانست اين حس تلخ و تراژيک را تا اين حد قدرتمند منتقل کند.

موسيقی جان ويليامز در فهرست شيندلر، قطعات کلاسيک و سمفونيک زيبايی است که جدا از فيلم نيز ارزش هنری خود را حفظ می کنند.

موسيقی ويليامز همدردی تماشاگر را با وضعيت دردبار يهوديان فيلم برمی انگيزد و او را از نظر عاطفی عميقا درگير سرنوشت آنان می سازد. تماشاگر فهرست شيندلر نمی تواند نسبت به ستم و بی رحمی ای که بر روی پرده می بيند بی تفاوت باشد حتی اگر در واقعيت تاريخی شيندلر و پديده هولوکاست ترديد داشته باشد.