پدران و پسران

پرويز جاهد

شنیدن برنامه‌ی موسیقی فیلم «راه فنا»

راه فنا (Road to Perdition) درام گانگستری زیبا و فراموش‌نشدنی سم مندس و محصول سال 2002 است با بازی تام هنکس، پل نیومن، جود لا و دنیل کریگ.

عنوان فیلم دوپهلو است. Perdition از یک سو نام شهر کوچکی است در ایالت میشیگان که در پایان فیلم مایکل سالی‌ون و پسرش بعد از انتقام گرفتن از جان رونی و پسرش برای اقامت به آن‌جا می‌روند. از سوی دیگر به معنی فنا و جهنم است و استعاره‌ای است از پایان تراژیک زندگی قهرمان آن.

راه فنا، اقتباسی از رمان گرافیکی مکس الن کالینز است و داستان آن در سال‌های دهه 30 و عصر رکود اقتصادی آمریکا در شیکاگو و ایلی‌نویز می‌گذرد.

راه فنا ساخته سم مندس

کاراکتر محوری آن گانگستری است به نام مایکل سالی‌ون که برای دار و دسته مافیایی ایرلندی به رهبری گانگستری به نام جان رونی (پل نیومن) کار می‌کند. داستان از دید مایکل پسر کوچک سالی‌ون روایت می‌شود و جز قسمت اول و آخر آن، تماماً در فلاش‌بک اتفاق می‌افتد.

دیوید سلف اقتباس خلاقانه‌ای از رمان کالینز انجام داده. او خشونت مفرط داستان کالینز را تا حد زیادی تلطیف کرده و بر جنبه‌های مثبت اخلاقی کاراکتر محوری آن افزوده است. استفاده مینی‌مالیستی سلف از دیالوگ‌ها مورد ستایش کالینز قرار گرفت. همین طور اضافه کردن شخصیت مک‌گوایر (جود لا) که در داستان اصلی وجود ندارد.

به علاوه در داستان گرافیکی، پسر مایکل که کشیش شده، در بزرگسالی داستان زندگی خود و پدرش را روایت می‌کند؛ در حالی که در فیلم، او همچنان یک پسربچه است که این حوادث را به یاد می‌آورد.

شخصیت‌پردازی و بازی‌های فیلم عالی و به یادماندنی است؛ خصوصا بازی خویشتن‌دارانه تایلر هاچلین در نقش پسر کوچک سالی‌ون و بازی جود لا در نقش عکاس صحنه‌های جنایت که در واقع آدم‌کشی بی‌رحم است.

راه فنا فیلم کم‌دیالوگی است و بیشتر متکی بر جنبه‌های بصری، صحنه‌پردازی و فضاهاست. در واقع کنراد هال، فیلم‌بردار برجسته هالیوود در یکی از آخرین آثار سینمایی‌اش پیش از مرگ، با الهام از فضاها، کمپوزیسیون‌ها و نورهای ادوارد هوپر نقاش آمریکایی، اثری هم‌تراز با آثار درخشان فیلم‌برداران اکسپرسیونیست آلمانی در فیلم‌های نوآر آمریکایی در ده‌های 40 و 50 خلق کرده است.

تم اصلی فیلم، جنایت و انتقام است و این حس کینه و انتقام، نیروی محرکه اصلی و پیش‌برنده فیلم است. از سوی دیگر راه فنا، فیلمی در باره رابطه پدران و پسران است. رابطه مایکل و پسرش در طول سفر دراز آن‌ها به تدریج عمیق و عمیق‌تر شده و آن‌ها به شناخت متقابلی از هم می‌رسند.

همین طور رابطه بین جان رونی و پسر روان‌پریش‌اش به تدریج رو به ویرانی می‌رود. جان رونی هیچ توجیهی برای حمایت از اعمال جنون‌آمیز پسرش ندارد؛ تنها به خاطر مهر پدری است که نمی‌خواهد به او آسیبی برسد.

جدا از این‌ها باید به جایگاه پدرخواندگی رونی در مناسبات بین او و زیردستانش از جمله مایکل اشاره کرد. به علاوه این رونی بود که مایکل یتیم را از کودکی بزرگ کرد و در کنار خود نگه داشت.

مهم‌ترین مشکل فیلم، ضرباهنگ بیش از حد کند و ناموزون آن است. فیلم خیلی خوب شروع شده؛ اما ریتم آن رفته رفته، کند و کندتر می‌شود و در پایان دوباره ریتم تندی پیدا می‌کند. موسیقی آن نیز چنین خصلتی دارد و در بیشتر لحظه‌ها ناموزون است؛ چون تابع صحنه‌های فیلم است.

موسیقی فیلم راه فنا ساخته تامس نیومن، از نسل جدید آهنگ‌سازان فیلم هالیوود و آهنگ‌سازی مینی‌مالیست است.

پدر او آلفرد نیومن نیز از آهنگ‌سازان برجسته فیلم به شمار می‌رود. تامس نیومن کارش را در سینما با ساختن موسیقی برای فیلم بی‌پروا (Reckless) در 1984 شروع کرد و از آن زمان تا کنون برای بیش از 50 فیلم موسیقی ساخته است.

در سال 1995 با دریافت جایزه اسکار برای فیلم‌های زنان کوچک و رستگاری شوشنک نام او بر سر زبان‌ها افتاد و به دنبال آن با ساختن موسیقی فیلم زیبایی آمریکایی ساخته سم مندس، برنده جایزه گرمی به عنوان بهترین موسیقی فیلم شد.

نمايي درخشان از فيلم راه فنا

نیومن در آغاز دهه 80 بیشتر در زمینه موسیقی الکترونیک کار می‌کرد اما با فیلم سرخوشی (Rapture) در 1991 چرخشی به سمت موسیقی سمفونیک و ارکسترال انجام داد؛ اگر چه سبک مینی‌مال و تجربی خود را همچنان حفظ کرد. او به مرزبندی بین دو نوع موسیقی الکترونیک و ارکسترال اعتقادی ندارد و مانند بیشتر آهنگ‌سازان نسل جدید، کارش ترکیبی از این دو نوع موسیقی است.

سبک آهنگ‌سازی او در کل متفاوت با سبک آهنگسازی پدرش است و این تفاوت دو سبک نشان می‌دهد که موسیقی فیلم از زمانی که پدرش موسیقی‌های سمفونیک خود را برای محصولات کمپانی فاکس قرن بیستم می‌ساخت تا امروز چه مسیری را طی کرده و تا چه حد دچار تحول شده است.

موسیقی فیلم‌های بازیگر (رابرت آلتمن) بوی خوش زن، مردم علیه لاری فلینت، امریکن بوفالو، گرین مایل، آلمانی خوب، فرزندان کوچک و سیکو (مایکل مور) از جمله ساخته‌های توماس نیومن برای سینماست.

نیومن پس از تجربیاتی چند در زمینه موسیقی مینی‌مالیستی، در راه فنا دوباره بازگشتی دارد به موسیقی سمفونیک. کسانی که با آثار نیومن و سبک او آشنا هستند، می‌توانند مهم‌ترین عناصر موسیقایی اصلی آثار او را در موسیقی فیلم راه فنا تشخیص دهند.

وی تم‌های موسیقی ایرلندی را با تم‌های کلاسیک دهه‌های 30 آمریکا به هم می‌آمیزد که اگر چه ترکیب درستی است؛ اما در مجموع با کلیت موسیقی فیلم ناهم‌خوان است و از تاثیر آن می‌کاهد.

نیومن لحن‌ها، مایه‌ها و ریتم‌های مختلفی را در موسیقی این فیلم به کار می‌گیرد که هر کدام جداگانه کارکرد درستی در فیلم دارند؛ اما ارتباط تماتیک و دقیقی بین آن‌ها وجود ندارد.

پل نيومن در نقش جان روني

شاید قطعه «Rock Island» که مربوط به تیتراژ و سکانس افتتاحیه فیلم است و بر اساس یک ملودی زیبای ایرلندی ساخته شده، می‌توانست به عنوان یک تم محوری در فیلم گسترش یابد. اما نیومن آن را در همان آغاز رها می‌کند.

استفاده از نی انبانی (pipes) و مندولین در ارکستر، یادآور پس‌زمینه ایرلندی گانگسترهای فیلم است. با این حال نیومن آگاهانه از به کارگیری کلیشه‌های معمول این نوع موسیقی ایرلندی پرهیز می‌کند.

یکی از ویژگی‌های سبک موسیقی نیومن، استفاده او از سازهای اگزوتیک و عجیب و غریب بومی ملل مختلف در کارهاست. قطعه پول کثیف در موسیقی فیلم راه فنا، قطعه‌ای تند و پرهیجان است و استفاده خلاقانه نیومن از سازهای بومی مثل بوزوکی، تیمپانی، ماراکا و مندولین را نشان می‌دهد.

قطعه قتل (Murder) مربوط به صحنه‌ای است که پسر مایکل در خفا شاهد جنایت و رفتار سادیستی کونر پسر رونی است. یک راپسودی ناموزون و یک قطعه مرموز و وهمناک که با حال و هوای صحنه قتل در شب هم‌خوان است.

قطعه ملاقات با مک‌گوایر، استفاده دوباره نیومن از گیتار ناکوک را نشان می‌دهد که قبلاً نیز در موسیقی فیلم زیبای آمریکایی آن را آزموده بود.

ناکوک بودن گیتار در این قطعه اشاره‌ای است بر نامتعادل بودن کاراکترهای مک‌گوایر و کونر آدم‌کش روانی فیلم. استفاده از طبل نیز در این قطعه، حالتی هراس‌آور و تهدیدکننده دارد.

موسیقی نیومن، موسیقی تماتیک نیست؛ بلکه بیشتر موسیقی امبیانس و فضاست. به همین دلیل وی از آهنگ‌ها و ترانه‌های جاز دهه 30 و کارهای آهنگ‌سازانی چون چارلستون چی‌سرز و فلچر هندرسن به عنوان موسیقی پس‌زمینه صحنه استفاده می‌کند و به این طریق ارتباط فضای فیلم را با دوره تاریخی‌ای که داستان فیلم در آن اتفاق می‌افتد، محکم‌تر می‌سازد.