هنر لی ميلر

پرویز جاهد

نمایشگاه عکس‌های لی میلر در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن (عکس: باربد جاهد)

لی میلر، مدل، بازیگر، عکاس و ژورنالیست آمریکایی، یکی از شمایل هنری قرن بیستم است. زنی که شهرتش را بیشتر از آن‌که مدیون هنرش باشد، مدیون زندگی جنجالی و روابطش با برخی از بزرگ‌ترین هنرمندان قرن بیستم، از «من ری» گرفته تا ژان کوکتو، پیکاسو و بسیاری دیگر است.

نمایشگاهی از عکس‌های لی میلر که اخیراً در موزه ویکتوریا و آلبرت (V&A) لندن با حمایت کمپانی الیمپوس و به مناسبت صدمین سال تولد و سی‌اُمین سال مرگ او برگزار شده، شناخت نسبتاً دقیقی از زندگی و آثار میلر از تولدش در ۱۹۰۷ تا مرگش در ۱۹۷۷ ارائه می‌کند.

این نمایشگاه در شش بخش، دوره‌های مختلف زندگی حرفه‌ای میلر از دهه ۳۰ تا دهه ۷۰ را در بر می‌گیرد.

پیکر برهنه از لی میلر

هنر مدل (۱۹۰۷-۱۹۲۹)
بخش اول نمایشگاه با عنوان هنر مدل (The art of the model)، مربوط است به دوره نخست زندگی میلر و تجربیات او به عنوان مدل عکاسان آمریکایی. نام او در آغاز الیزابت میلر بود که در سن ۲۰ سالگی به لی‌لی و بعد لی میلر تغییر پیدا کرد.

لی عکاسی را از سن هفت‌سالگی ابتدا با مدل شدن برای پدرش تئودور میلر (که عکاسی آماتور بود) آغاز کرد. در همین سن بود که به وسیله یکی از دوستان پدرش مورد تجاوز قرار گرفت و دچار بیماری سوزاک شد. تجربه‌ای تلخ و دردناک که چون کابوسی هرگز او را رها نکرد.

در ۱۹۲۷ کارش را به عنوان مدل در مجله آمریکایی مد (Vogue) شروع کرد. پس از آن برای تحصیل در زمینه بازیگری تئاتر به پاریس رفت و وارد کالج واسار شد. در آن‌جا بود که با «من ری» عکاس فرانسوی و از چهره‌های برجسته سورئالیسم آشنا شد و همکاری‌اش را با او به عنوان مدل ادامه داد.

در این هنگام بود که «ژان کوکتو» شاعر و سینماگر سورئالیست که به دنبال بازیگر برای فیلمش «خون یک شاعر» می‌گشت، او را انتخاب کرد. میلر در فیلم خون یک شاعر در چند نقش از جمله نقش یک مجسمه کلاسیک، نقش سرنوشت را در بازی با ورق و یک مجسمه متحرک را با چشم‌های نقاشی شده بر روی پلک بسته‌اش بازی کرد.

در صحنه‌ای از این فیلم است که او در حین بازی با ورق، خطاب به شاعر می‌گوید: «اگر آس دل نداشته باشی، بازنده‌ای عزیزم.»
در این بخش قسمت‌هایی از فیلم خون شاعر نیز برای بازدیدکنندگان نشان داده می‌شد.

پرتره فضا. صحرای مصر (عکس: لی میلر)

پاریس سورئالیست (۱۹۲۹-۱۹۳۲)
بخش دوم نمایشگاه با عنوان پاریس سورئالیست (۱۹۲۹ تا ۱۹۳۲) اختصاص داشت به کارهای میلر در این دوره در پیوند با جنبش نوظهور سورئالیسم. در این دوره است که میلر از مدل به عنوان سوژه عکاسی به عکاس تغییر جایگاه می‌دهد. وی از همکاری با من ری تجربیات بسیاری آموخت که مهم‌ترین آن عکاسی سولاریزه و نورپردازی بود.

مارک هی وورث بوث (Mark Hayworth Booth) در کتاب خود درباره میلر با عنوان هنر لی میلر (The Art of Lee Miller) سولاریزاسیون را تجربه سورئالیستی کامل می‌داند که در آن مثبت و منفی به طور هم‌زمان قابل رؤیت‌اند. در این دوره، میلر با عکس‌ها و تصاویر عریانش چه به عنوان عکاس و چه به عنوان مدل، نقش رادیکال عمیقی در جنبش سورئالیسم ایفا کرد.

نگاه آزاد و بی پروای او به سکس و بدن برهنه زن در عکس‌هایش، حتی برای دوستان سورئالیستش نیز غافل‌گیرکننده و شوک‌آور بود. تصویر پستان‌های برهنه او در بشقاب غذا به عنوان نشانه‌ای از «شیءشدگی» زنان (Objectification of Women) ارزیابی شد.

عکس‌های میلر در این دوره، جهت‌گیری مشخصی ندارد و از پرتره‌های برهنه شخصی (self portrait) تا عکاسی آبستره از اشیاء بی‌جان مثل میز و صندلی و نرده‌های فلزی گرفته تا قیر، سنگ و شن و ماسه را در بر می‌گیرد. به علاوه عکاسی از چشم‌اندازهای روستایی اطراف پاریس، درختان، و قایق‌های پهلوگرفته در ساحل نیز بخشی از کارهای میلر در این دوره محسوب می‌شود.

در این دوره او در جستجوی ایده زیبایی بی‌اختیار (convulsive beauty) است که به وسیله آندره برتون پیش‌گام سورئالیست مطرح شد. همین طور عکاسی از چهره‌های سرشناس نیز بخشی از کارهای اولیه او را تشکیل می‌دهد. عکس‌های میلر از چارلی چاپلین، من ری و دالی و همسرش گالا از قابل توجه‌ترین عکس‌های این بخش بود.

ی میلر بر روی جلد مجله مد لندن

استودیوی نیویورک (۱۹۳۲-۱۹۳۴)
در سال ۱۹۳۲ لی میلر به نیویورک بازگشت و استودیوی عکاسی‌اش را در آن‌جا دایر کرد. بخش سوم نمایشگاه مربوط به این دوره از زندگی حرفه‌ای میلر است. او در استودیوی خود به عکاسی تبلیغاتی (از شیشه عطر گرفته تا کاندوم) و عکاسی سولاریزه از مدل‌ها پرداخت. تکنیکی کاملاً اکسپریمنتال (تجربی) که به طور تصادفی با «من ری» آن را کشف کرد.

سال‌های دهه ۳۰، عصر رکود اقتصادی در آمریکا بود. ولی میلر علی‌رغم فضای یأس و دل‌مردگی حاکم بر آمریکای آن عصر، به عکاسی از مدل‌ها و سلبریتی‌ها ادامه داد که غالب آن‌ها در مجله آمریکایی مد منتشر شد. یکی از کارهای مهم او در این دوره عکاسی از اپرای آوانگارد چهار مقدس (Four Saints) است که در ۱۹۳۴ با موسیقی ویرژیل تامسن و اشعار گرترود استاین بر صحنه آمد. پرتره‌های سولاریزه لیلیان هاروی، دوروتی هیل، مری تایلر، جان رودل، ویرژیل تامسن و جوزف کورنل از پرتره‌های مهم میلر در این دوره است.

دختران با ماسک ضدآتش در خیابان‌های لندن (عکس: لی میلر)

سفر به مصر (۱۹۳۵-۱۹۳۹)
بخش سفر به مصر این نمایشگاه، مجموعه‌ای از عکس‌های لی میلر را در بر می‌گیرد که مربوط به دوران اقامت او در قاهره است و برای نخستین بار به صورت کامل به نمایش در می‌آمد.

در سال ۱۹۳۴ میلر با عزیز الوی بی از مقامات ارشد وزارت راه، تلفن و تلگراف مصر ازدواج کرد و به همراه او به قاهره رفت. معماری خاص قاهره و صحراها و بیابان‌های مصر الهام‌بخش میلر برای عکاسی در فضایی کاملاً متفاوت با فضای مدرن اروپا و آمریکا و عکاسی استودیویی و تبلیغاتی بود.

عکاسی از دریای سرخ، اهرام ثلاثه، قلعه‌های مخروبه و پشت‌بام‌های کاه‌گلی بخشی از فعالیت‌های هنری میلر در این دوره را تشکیل می‌دهد. عکس پرتره فضا (Portrait of Space) که از شکاف پاره‌شده یک چادر (پشه‌بند) شن‌زاری را نشان می‌دهد به عنوان یکی از شاهکارهای میلر شناخته شد. عکسی که الهام‌بخش رنه مگریت، نقاش سورئالیست در آفریدن تابلوی Le Baiser شد.

میلر بعد از مدتی اقامت در مصر به پاریس می‌رود و دوباره با سورئالیست‌ها رابطه برقرار می‌کند. در این هنگام با رولند پنروز هنرمند سورئالیست انگلیسی آشنا می‌شود و با او به رومانی و لندن سفر می‌کند.

عکس‌های جاده‌ای او از رومانی و تصاویرش از ساحل برایتون انگلستان محصول این دوره از زندگی حرفه‌ای اوست. یکی از عکس‌های جالب او در این دوره عکسی است که در یک پیک‌نیک در اطراف کن فرانسه از پل الوار، من ری و رولند پنروز گرفته و آن‌ها را در آغوش زنان برهنه نشان می‌دهد.

لی میلر و پابلو پیکاسو بعد از آزادسازی پاریس

دوران جنگ (۱۹۴۰-۱۹۴۵)
در ۱۹۳۹ لی میلر به رولند پنروز در لندن ملحق شده و زندگی با او را شروع می‌کند. این دوره مقارن است با آغاز جنگ جهانی دوم و بمباران هوایی لندن. از این رو لی میلر با نگاهی سورئالیستی، دوربینش را بر خرابه‌های بمباران لندن متمرکز می‌کند.

در این دوره عکس‌های میلر در مجله مد (Vogue) لندن منتشر می‌شود. عکس‌های او تنها منحصر به مناطق بمباران‌شده لندن نیست؛ بلکه عکاسی پرتره و مدل را نیز شامل می‌شود. یکی از معروف‌ترین کارهایش برای مجله مد که در این نمایشگاه وجود ندارد، عکاسی او از مارتا گلهورن عکاس جنگ و همسر ارنست همینگوی است.

پرتره همفری جنینگز مستندساز برجسته انگلیسی نیز که در ۱۹۴۲ گرفته، از پرتره‌های مشهور او در این دوره است. پس از آن میلر با دیوید شرمن عکاس مجله لایف آشنا می‌شود که اصول فتوژورنالیسم را به او می‌آموزد. در یکی از عکس‌های او دیوید شرمن را پشت دوربین عکاسی در حالی که ماسک ضدگاز به صورت زده، می‌بینیم.

میلر در ۱۹۴۴ به عنوان عکاس و خبرنگار جنگ برای مجله مد به پاریس اعزام می‌شود. این دوره از فعالیت هنری - ژورنالیستی میلر یکی از پرکارترین و هیجان‌انگیزترین دوره‌های زندگی اوست. در این دوره است که میلر نوشتن را نیز در کنار عکاسی تجربه می‌کند و مقاله‌های مصوری (photo - essay) که برای مجله مد می‌فرستد، نام او را عنوان یک عکاس و خبرنگار برجسته جنگ بر سر زبان‌ها می‌اندازد.

در سال‌های آخر جنگ جهانی دوم او تنها زن فتوژورنالیستی بود که با نیروهای متفقین در خط مقدم جبهه در اروپا همراه بود. او نخستین عکاسی بود که از انفجار بمب ناپالم در ۱۹۴۴ در منطقه سنت‌مالو (St Malo) عکس گرفت؛ اما تصاویرش به وسیله مقامات نظامی ضبط شد.

او در ضمن یکی از نخستین عکاسان خبری بود که از پاریس آزادشده عکاسی کرد و از نخستین عکاسانی بود که وارد منطقه داخائو و بوشن والد شد. به علاوه میلر نخستین عکاسی بود که به همراه دیوید شرمن عکاس مجله لایف، درست بعد از خودکشی هیتلر و معشوقه‌اش اوا براون وارد آپارتمان او در مونیخ شد. عکسی از میلر در نمایشگاه وجود دارد که دیوید شرمن آن را گرفته است و او را در حال حمام در وان مخصوص هیتلر نشان می‌دهد.

به علاوه تصاویر او از بیمارستان‌های صحرایی در نورماندی فرانسه، زخمیان جنگ، جنازه‌های روی هم تلنبار شده و جسد‌های بادکرده افسران اس‌اس در آب واقعاً تکان‌دهنده است.

لی میلر در وان مخصوص هیتلر (عکس: دیوید شرمن)

میلر در گزارش خود برای مجله مد لندن از پاریس بعد از آزادسازی چنین نوشت:
«این فرانسه بود... اما دیگر فرانسه نیست... سوراخ گلوله‌ها بر شیشه مغازه‌ها همانند جواهرند و سیم‌های خاردار در بلوار دکوراسیونی تازه‌اند.»

فراموش نکنیم که او دارد این چیز‌ها را برای مخاطب مجله مد می‌نویسد و طبیعتاً همه چیز از منظر مد دیده می‌شود. با این حال، مد مجله‌ای بود که نویسندگان بزرگی چون ویرجینیا وولف و آیریس مرداک برای آن قلم زده بودند.

الی اسمیت نویسنده معاصر انگلیسی در باره سبک نگارش میلر چنین می‌نویسد:
«کلام میلر در این نوشته‌ها لحنی صریح و تا حدی سورئال دارد و سبک ویرایش او متأثر از سبک روتوش او در عکاسی است. او به خوبی یاد گرفته است که کجای عکس را ببرد، کجا را تیره‌تر و کجا را روشن‌تر کند ...»

این بخش از نمایشگاه نشان می‌دهد که این تنها عکس‌های لی میلر نیست که جذاب و دیدنی‌اند؛ بلکه نوشته‌های او نیز که در قالب گزارش‌های خبری در کنار تصاویر جنگ آمده‌اند، زیبا و قابل توجه‌اند. طنز تلخ و گزنده‌ای در نثر او حس می‌شود. به نوشته الی اسمیت « صدای او نیز به اندازه چشمان او نافذند.»

میلر در گزارش خود از پاریس آزاد شده، آن را چنین توصیف می‌کند:
«سینمایی بی‌هدف، گروهی خندان در خیابان. اعتماد به دوستان و خانواده‌ات یا به یک تازه‌وارد به این خاطر که او چهره صادقی دارد ... اکنون ما با در هم شکستن یک کلیسا آن را آزاد می‌کنیم؛ ما یک بطری برندی را با کوبیدن آن بر سر یک سرباز مزدور، آزاد می‌کنیم؛ ما یک دختر را با جدا کردن او از ندیمه‌اش آزاد می‌کنیم... من دیشب آزاد شدم یعنی من تا خرخره مست کردم»

او این بازی با کلمه آزادسازی (liberation) را آن قدر ادامه می‌دهد تا به مقایسه آزادسازی آلمانی‌ها از تعلق احمقانه آن‌ها به یک رژیم مستبد و آزادسازی یک زوج سیه‌چشم اززندان گشتاپو در کلن می‌رسد.

تصویری از لی میلر در این بخش او را در کنار پیکاسو در آپارتمان او در پاریس بعد از آزاد سازی این شهر (۱۹۴۴) نشان می‌دهد.

سائول اشتین برگ در مزرعه لی میلر (عکس: لی میلر)

دوران انزوای پس از جنگ (۱۹۴۷-۱۹۷۷)
پایان جنگ، پایان دوره‌ای پرتنش و پرهیجان برای میلر بود. در سال ۱۹۴۷ وی با رولند پنروز ازدواج کرد و بچه‌دار شد و زندگی بدون جنجال و آرامی را در مزرعه شخصی‌اش با نام فارلی فارم (Farley Farm) در منطقه ساسکس انگلستان در پیش گرفت.

در این مزرعه، او مهمان‌دار هنرمندان سرشناسی از پیکاسو گرفته تا هنرمند پاپ ریچارد همیلتون و مکس ارنست بود. در آخرین بخش نمایشگاه عکس‌هایی که میلر از مهمانانش در حال کار در مزرعه گرفته، به نمایش گذاشته شده است. یکی از این عکس‌ها سائول اشتین‌برگ کاریکاتوریست سرشناس آمریکایی را در حال کشتی گرفتن با شیلنگ آب‌پاشی نشان می‌دهد.

آنتونی پنروز؛ پسر میلر، نیز اینک نویسنده و فیلم‌ساز سرشناسی است. او در دهه ۸۰ مجموعه‌ای از عکس‌های منتشر نشده مادرش را در جعبه‌ای کشف و منتشر کرد. یکی از این عکس‌ها آنتونی کوچک را در بغل پابلو پیکاسو نشان می‌دهد.

پرتره لی میلر از پیکاسو

نمایشگاه لی میلر با عکسی از او در سن هفت‌سالگی شروع می‌شود و با تابلویی از پیکاسو که پرتره او را در ۱۹۳۷ کشیده است، پایان می‌گیرد. در میان مجموعه عکس‌های سیاه سفید لی میلر، تابلوی رنگی پیکاسو تنها تصویر رنگی نمایشگاه است و برجستگی خیره‌کننده‌ای دارد.