کدام شهر شهر زندگی است؟

پرويز جاهد

فایل صوتی را از اینجا بشنوید.

شهرها چهره سياره زمين را تغيير می‌دهند. بر اساس آمار سازمان ملل بيش از پنجاه درصد جمعيت جهان هم اکنون در شهرها زندگی می‌کنند، در حالی که در يک قرن پيش تنها ده درصد ساکنان سياره زمين در شهرها زندگی می‌کردند و به پيش بينی اين سازمان، جمعيت شهری جهان تا سال 2050 به 75 درصد خواهد رسيد. بنابراين بررسی پيامدهای رشد جمعيت شهری در کلان شهرهای بزرگ دنيا و تاثير آن بر زندگی اجتماعی و محيط زيست امری بسيار لازم و حياتی است.

نمايشگاه شهرهای جهانی(Global Cities) که اخيرا در گالری تيت مدرن لندن برپا شده و تا 27 اگوست ادامه دارد، چنين هدفی را دنبال می کند. اين نمايشگاه يکی از بزرگ‌ترين نمايشگاه‌هايی است که تا کنون با موضوع شهرهای بزرگ و رابطه آن با جمعيت، معماری و محيط زيست در لندن برپا شده است.

اين نمايشگاه، شهر، زندگی شهری و رابطه انسان با شهر را در ده شهر بزرگ و پرتحرک جهان از ديد هنرمندان، عکاسان و معماران برجسته امروز به نمايش می گذارد. به گفته ريکی بردت مدير هنری اين نمايشگاه، نمايشگاه شهرهای جهانی يک نمايشگاه پيشگام در زمينه هنر و معماری است که با الهام از بی ينال(دوسالانه) سال گذشته معماری ونيز برپا شده است.

اين نمايشگاه شامل مجموعه ای بسيار زيبا، متنوع و چشمگير از عکس ها، مدل ها و نمونه های شهری، اينستاليشن ها و ويدئوهاست و پيرامون پنج تم اصلی يعنی اندازه، سرعت، شکل، تراکم و تنوع برپا شده است. شهر لندن در مرکز توجه اين نمايشگاه قرار دارد و در کنار آن به جنبه های مختلف شهری شهرهای بزرگ ديگری چون مکزيکوسيتی، قاهره، شانگهای، لوس آنجلس، توکيو، سائوپولو، مومبايی، ژوهانسبورگ و استانبول نيز پرداخته شده است.
از شش هنرمند و معمار برجسته نيز خواسته شده، درک و تفسير خود را از توسعه فضای شهری لندن و رشد جمعيت آن در قالب آثار هنری ارائه کنند.

Mixtacity عنوان پروژه جذاب و ديدنی نايجل کوتز (Nigel Coates) معمار برجسته انگليسی است که بر روی تنوع زندگی در حاشيه رود تيمز لندن متمرکز شده و با رويکردی فوتوريستی در قالب اينستاليشن و با استفاده از مدل هايی انتزاعی و اغراق آميز از بناهای مسکونی، صنعتی و هنری آينده، فرهنگ ها و سبک های مختلف زندگی نژادها و اقوام گوناگون را در کناره رودخانه تيمز به نمايش می‌گذارد. رودخانه ای که شرق و غرب لندن را به هم می پيوندد.

ضحی حديد و پاتريک شوماخر نيز در مدل تخيلی و پارامتريک خود از رودخانه تيمز به عنوان بستر تحول شهری در لندن استفاده کرده اند. به علاوه هنرمندان و عکاسان ديگری چون حسين آلپتکين، فرانسيس اليس، عثمان بوزکورت، آندرياس گورسکی، درايدن گودوين، نائويا هاتاکياما و ماها مامون نيز با عکس ها و ويدئو های خود تصوير و پرسپکتيو عينی تری از کلان شهرهای جهان به نمايش گذاشته اند. عکس ها که در ابعاد بسيار بزرگ و غول آسا چاپ شده اند، وسعت، عظمت، شلوغی و هرج ومرج زندگی در شهرهای بزرگ را بهتر نشان می دهند. خصوصا تصاويری که از بالا به صورت هلی شات گرفته شده، علاوه بر فرم های انتزاعی زيبايی که خلق کرده، گستردگی و تنوع ناحيه های شهری را به خوبی نشان می دهد. عکس اليويو باربری از شانگهای که با هلی کوپتر يا هواپيما از بالا گرفته شده، شاهراه‌ها و اتوبان های بزرگ و پيچ درپيچ شانگهای را نشان می‌دهد که درهم تاب خورده‌اند و در کنار آسمانخراش‌های بلند، فرم‌های دلپذيری ايجاد کرده‌اند و يادآور نقاشی‌های آبستره جکسون پولاک اند. همينطور عکس فرانچسکو جودايس از سائوپولو.

در يکی از ويدئوآرت‌ها در يک اتاقک تاريک بر روی دو ديوار مقابل هم دو ويدئو نشان داده می‌شود که يکی از آنها دختر جوان ژاپنی ای را در حال نرمش نشان می‌دهد. ويدئوی ديگر مربوط به تصوير شهر توکيوست که با دوربين سوبژکتيو فيلمبرداری شده است. دوربين در خيابان حرکت می کند و ريتم تصوير بر اساس ريتم نرمش دختر جوان تنظيم شده و در واکنش به حرکات او تغيير می‌کند. مثلا وقتی دختر سريع تر نرمش می‌کند، دوربين و به تبع آن شهر شتاب بيشتری می گيرد و با متوقف شدن دختر، تصوير شهر نيز بدون حرکت می‌ماند. زمانی که دخترک رو به دوربين فوت می کند، تاثير آن به صورت طوفانی بر شهر
فرود می‌آيد.

اندازه

شهرها مرکز رشد جمعيت، سرمايه، فرهنگ و اطلاعات‌اند. در طی 30 سال گذشته، نقش شهرها به عنوان مراکز فرماندهی مالی گسترش يافته و باعث ايجاد نوع جديدی از بی نظمی و تراکم شهری شده است.
اکنون تعداد شهرهايی که جمعيت آنها بيش از ده ميليون نفر است به 20 می رسد. به علاوه حدود 450 شهر با جمعيت بيش از يک ميليون نفر وجود دارد. اين شهرها مجموعا بيش از يک ميليون انسان را بر سطح کوچکی از کره زمين جای داده اند و گسترش آنها تاثير عميقی بر تغيير آب و هوا، ميزان آلودگی و توازن زيستی بر روی سياره زمين گذاشته است.

اين بخش نمايشگاه مربوط است به بزرگ ترين شهرهای جهان از نظر وسعت و ميزان جمعيت. در ميان آنها توکيو با 12.5 ميليون نفر جمعيت (34 ميليون نفر بر اساس آمارغير رسمی)، بزرگ ترين شهر جهان از نظر وسعت و جمعيت است. شهری که بعد از جنگ جهانی دوم گسترش خيره کننده ای يافته است. با اين حال سرعت رشد شهری توکيو در حال حاضر متوسط و کنترل شده است.

در کنار توکيو دو شهر بزرگ مکزيکوسيتی و سائوپولو از نظر اندازه قرار دارند. هر کدام از اين شهرها ويژگی های شهری خاص خود را دارند که نحوه سياست گذاری و مديريت شهری در آنها را به نمايش می گذارد. به عنوان مثال طرح کمربند سبز لندن که در سال 1943 به وسيله پاتريک ابرکرومبی داده شد، نقش قابل توجهی بر حفظ فضای سبز شهری لندن داشته است.

سرعت

سرعت رشد شهرهای جهان تاثير عميق و تعيين کننده ای بر ساختار فيزيکی و اجتماعی آنها گذاشته است. شهرهای قاهره، استانبول، لندن، لوس آنجلس و شانگهای سرعت رشدهای متفاوتی را تجربه می کنند.
سرعت رشد فضای شهری بستگی به عوامل بسياری از جمله مهاجرت روستائيان به شهرها در جستجوی کار و فرصت‌های شغلی و اجتماعی دارد. در اين ميان برخی شهرها مثل لندن با برنامه ريزی های استراتژيک اين سرعت را کنترل کرده اند اما برخی ديگر در توسعه از هم سبقت گرفته و موجب تغيير شکل، اندازه، بافت و هويت اين شهرها شده اند. بر اساس آمارهای سازمان ملل، شانگهای جزو هشتمين شهر جهان است که به سرعت در حال رشد است و در هر ساعت 29.4 نفر به آن اضافه می شوند.

قاهره نيز با 7.8 ميليون نفر جمعيت رسمی(جمعيت غير رسمی آن بالای 20 ميليون نفر است) پانزدهمين شهر جهان از نظر سرعت رشد جمعيت شهری است. اين شهر که در کنار رودخانه نيل واقع شده، يکی از قديمی ترين شهرهای جهان و محل تلاقی فرهنگ ها و تمدن های مختلف است که هرکدام نشان ويژه خود را بر آن گذاشته اند.

شهر استانبول با 9.8 ميليون نفر جمعيت جزو نوزدهمين شهر روبه رشد جهان از نظر جمعيت است و هر ساعت 19 نفر به آن اضافه می شوند. استانبول بزرگ ترين شهر ناحيه بالکان است و در طی 50 سال گذشته 900% رشد داشته است.

شهر لندن بعد از يک دوره رکود اکنون يکی از شهرهای روبه رشد از نظر ميزان جمعيت است. جمعيت اين شهر در سال 1939 به 8.6 ميليون نفر رسيد که حداکثر ميزان رشد آن بود. در حال حاضر جمعيت رسمی لندن 7.5 ميليون نفر است که سيری نزولی را در اين زمينه نشان می دهد. نرخ رشد آن نيز 2.3 نفر در هر ساعت است(يک دهم نرخ رشد شانگهای).

لوس آنجلس با 16 ميليون نفر جمعيت دومين شهر بزرگ آمريکا بعد از نيويورک است و نرخ رشد آن نيز ده نفر در هر ساعت است(نصف نرخ رشد قاهره و پنج برابر نرخ رشد لندن).

شکل

اين بخش مربوط است به فرم‌های شهری کاملا متمايز 5 شهر بزرگ جهان يعنی لندن، استانبول، ژوهانسبورگ، بمبئی و توکيو. تصاوير ماهواره‌ای که اين شهرها را از آسمان نشان می‌دهد، بيانگر تاثيرات متنوع و پيچيده فعاليت انسانی بر اين شهرهاست.

در اين تصاوير شکل تراکم ساختمان ها، عرض خيابان ها، توزيع فضای سبز در محدوده شهری و همجواری با رودخانه ها از شهری به شهر ديگر فرق می کند. هر پنج شهر محدوده‌های شهری تعيين شده و برنامه ريزی شده ای دارند اما نواحی شهری غير رسمی نيز در حاشيه آنها گسترش يافته اند.

بسياری از شهرهای بزرگ و مدرن بر اساس مدل های يکسان بين المللی به وجود آمده‌اند. در نتيجه هويت بومی خود را از دست داده اند. اين شبيه سازی، ساختارهای فردی و ويژه اين شهرها را در نظر نمی‌گيرد و آنها را بی قواره ساخته است.

تراکم

تراکم به معنی تعداد افرادی است که در هر کيلومتر مربع زندگی می‌کنند. آگاهی از تراکم شهری می‌تواند جلوی توسعه بی رويه شهرها را بگيرد.
تراکم بالا به منزله رشد بالا نيست. تعداد زيادی از مردم می توانند در ساختمان های 5 يا شش طبقه جا داده شوند. طراحی خوب آپارتمان ها و خانه‌های مسکونی می تواند فضای مناسب و مطلوبی در شهر‌ها بسازد.

با ايجاد توازن در تراکم نواحی شهری، امکان دسترسی به فضای باز و حمل و نقل خوب می توان شهرها را به مکان‌های قابل تحمل تری برای زندگی تبديل کرد. از سوی ديگر تراکم می تواند رابطه مستقيمی با فقر و گسترش زاغه نشينی خصوصا در کشورهای در حال توسعه داشته باشد.

مقايسه سطح تراکم شهر لندن با شهرهای قاهره، بمبئی و مکزيکوسيتی در اين بخش نشان می‌دهد که مديريت و برنامه ريزی دقيق و حساب شده شهری مثل لندن چگونه توانسته تراکم جمعيت شهری را کنترل کند. لندن با 4500 نفر در هر کيلومتر مربع منبسط ترين شهر در ميان اين شهرهاست. تراکم جمعيت در مکزيکوسيتی 5800 نفر ، قاهره 36500 نفر و مومبايی 34000 نفر در هر کيلومتر مربع است.

تنوع

در يک بستر شهری، تنوع معمولا به عنوان ترکيب بندی نژادی و قومی در نظر گرفته می شود. اما تنوع شاخصه‌های ديگری هم دارد مثل سن، درآمد، سطح تحصيلات، کار، شهروندان قديم و مهاجران جديد.
تنوع می‌تواند بر يکپارچگی اجتماعی شهری به شکل‌های مختلف تاثير بگذارد. می‌تواند باعث اختلاط نژادی و قومی در ميان مردمی با پس‌زمينه‌های مختلف شود و يا ميزان مدارا و تحمل پذيری و همزيستی را بين آنها تقويت کند.

از سوی ديگر می‌تواند تا همين حد باعث تفکيک نژادی بين گروه‌های مختلف قومی و نژادی که به طور جداگانه در مناطق ويژه خود زندگی می‌کنند، شود. گروه‌هايی که ظرفيت و آمادگی درگيری و کشمکش‌های اجتماعی را دارند. شهرهای مختلط که بر اساس امکانات مشترک مثل پارک‌ها و سيستم‌های حمل و نقل عمومی طراحی شده‌اند می‌توانند به نيازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حوزه‌های متنوع شهری پاسخ بهتری دهند.

در اين بخش تجربه‌های متفاوت شهرهای بزرگی مثل لندن، ژوهانسبورگ، لوس آنجلس، سائوپولو و شانگهای در اين زمينه به نمايش درآمده است. ژوهانسبورگ با 73درصد جمعيت سياه، 16 درصد سفيد، 6 درصد مخلوط و 4درصد هندی و آسيايی، يکی از متنوع ترين شهرهای جهان است. يک سوم شهر لندن را اقليت های غير اروپايی تشکيل می‌دهند و 95درصد از کسانی که از 1995 به لندن مهاجرت کرده‌ اند، غير بريتانيايی اند.
نمايشگاه شهرهای جهانی ما را وامی دارد که در باره رابطه بين هنر، معماری و انسان در دل شهرهای مدرن بيشتر بينديشيم.

منبع: با استفاده از بولتن رسمی گالری تيت مدرن.