همه فکر می‌‌کنند مستندساز شده‌اند

پرویز جاهد

مایکل آپتد در کنفرانس مطبوعاتی- عکس: پرویز جاهد

مايکل آپتد مستندساز برجسته انگليسی که مهمان فستيوال فيلم آمستردام است و با آخرين ساخته‌اش ازدواج در آمريکا در اين فستيوال شرکت کرده است در يک کنفرانس مطبوعاتی به شدت به فرهنگ ستارگان سينما و موسيقی حمله کرد و آن را پوچ و توخالی خواند.

شيوه مستندسازی آپتد اين است که برای بررسی يک موضوع يا پديده چند نفر را انتخاب کرده و روی آنها مطالعه می‌‌کند و پس از ثبت نظرات و ديدگاه‌های آنها بر روی فيلم دوباره با فاصله چند سال به سراغ آنها رفته و تاثير گذشت زمان را بر افکار و انديشه‌های آنها می‌‌سنجد و شرايط جديد آنها را به تصوير می‌‌کشد.

او نخستين بار اين کار را در فيلم هفت به اضافه هفت انجام داد که تاثير زيادی بر مستندسازان سراسر جهان گذاشت و بعد از او فيلمسازان روسی، مکزيکی و شيليائی اين شيوه را در کشورهای خود دنبال کردند.

مایکل آپتد می‌گوید دوربين ديجيتال به دمکراتيزه کردن فضای فيلم مستند کمک کرده است- عکس: پرویز جاهد

اين شيوه مستند سازی در واقع نوعی مطالعه پداکوژيکی درباره انسان و جامعه است و آپتد اين کار را با مهارت و دقت فوق العاده‌ای انجام می‌‌دهد.
در آن فيلم آپتد ۱۴ کودک هفت ساله را انتخاب کرد و بر روی آنها مطالعه کرد و دوباره در سن چهارده سالگی به سراغ آنها رفت و ما ديديم که ديدگاه‌های اين کودکان تا چه حد تغيير کرده و يا تا چه حد ثابت مانده است.

آپتد در فيلم ازدواج در آمريکا (قسمت اول) در سال ۲۰۰۲ به سراغ ۹ زوج آمريکائی از نژادها و مذهب‌های مختلف رفته و با آنها درباره زندگی گذشته آنها، پس‌زمينه خانوادگی و فرهنگی‌شان و اينکه چطور با هم آشنا شدند و با ازدواج چه چيزی را می‌‌خواهند به دست آورند گفتگو کرده است. حال در سال ۲۰۰۶ در قسمت دوم اين فيلم، بعد از 5 سال دوباره به سراغ آنها رفته و تغييراتی را که در زندگی و افکار آنها پيش آمده ثبت کرده است. برخی از هم جدا شده‌اند، برخی بعد از جدايی موقت دوباره به سمت هم برگشته‌اند و بعضی نيز زندگی زناشوئی‌شان مستحکم‌تر شده است.

ازدواج در آمریکا

تکنيک آپتد در اين فيلم ها غالبا مصاحبه است و مطلقا از نماهای آرشيوی يا آلبوم خانوادگی استفاده نمی‌‌کند. به همين دليل ريتم فيلم‌های او بسيار کند و تا حدی ملال‌آور است و تماشای آنها تحمل زيادی می‌‌خواهد. با اينکه در اين فيلم‌ها هيچگاه آپتد را نمی‌‌بينيم اما حضورش را به شدت حس می‌‌کنيم، از طريق پرسش‌هائی که مطرح می‌ کند و يا با تفسيری که به شکل Voice Over بر روی تصاوير فيلم می‌‌آورد.

تکنيک او ظاهرا ساده است اما در عين حال بسيار سهل و ممتنع است و هميشه جواب نمی‌‌دهد و نيازمند يک پژوهش وسيع و ژرف در رفتار و افکار آدم‌ها و مهارت در مونتاژ و نتيجه‌گيری است.

مايکل آپتد در کنفرانسی که روزدوشنبه از سوی فستيوال آمستردام (IDFA) برگزار شد به سوالات خبرنگاران و منتقدان درباره فيلمهايش پاسخ داد. وی در پاسخ به اين پرسش من که چرا فقط روی افراد عادی متمرکز شده است و تکنيک‌اش را در مورد افراد مشهور و ستارگان سينما و عالم موسيقی به کار نمی‌‌گيرد گفت:
« قهرمان‌گرائی تنها در حوزه آنجلينا جولی و برد پيت نيست. ما در فرهنگ ستاره‌ها غرق شده‌ايم. نمی‌‌توانم فکر کنم که يک آدم مشهور درگير چيزی شود که جنبه فردی داشته باشد يعنی از نوع کاری که من انجام می‌‌دهم باشد. وقتی می‌‌خواهی با يک آدم مشهور ملاقات کنی بايد از ۲۵ لايه دارودسته او عبور کنی.»

نمایی از فیلم هفت به علاوه هفت ساخته آپتد

با اين حال آپتد بر نقش و تاثير فيلم مستند بر فرهنگ امروز آمريکا خوشبين است. او گفت:
« فيلم مستند امروز يک خلا جدی را در جامعه آمريکا پر می‌‌کند. چون مطبوعات و تلويزيون بعد از جنگ عراق خيلی ملاحظه کار شده‌اند. اما امروز شاهد ساخته شدن فيلم‌های مستند جالب و سرشار از حقيقت توسط مستندسازان مستقل درباره جنگ عراق هستيم. شما از طريق فيلم‌های مستند به حقايق بيشتری در باره عراق می‌‌رسيد تا از طريق تلويزيون و مطبوعات.

در طول چند سال گذشته فيلم های مستند به شدت سياسی شده‌اند. فيلمسازان مستند به مردم آمريکا کمک می‌‌کنند تا بفهمند واقعا در عراق چه اتفاقی دارد می‌‌افتد.»

آپتد که عضو کميته انتخاب فيلم‌های مستند اسکار است گفـت:

«احتمال می‌ دهم سه فيلمی‌ که درباره جنگ عراق ساخته شده امسال کانديد دريافت اسکار شوند.»

از آپتد درباره تاثير دوربين ديجيتال سوال شد و او از اين بابت اظهار رضايت کرد و گفت به اعتقاد او دوربين ديجيتال به دمکراتيزه کردن فضای فيلم مستند کمک کرده است اما اين خطر وجود دارد که همه فکر می‌‌کنند مستندساز هستند، چون می‌ روند بيرون و با دوربين از هر جنبنده‌ای که رد می‌‌شود فيلم می‌‌‌گيرند.

او گفت اين وظيفه نهادهائی مثل فستيوال فيلم آمستردام است که به مردم آموزش دهد که فيلم مستند يک تخصص و مهارت است. در يک سو دمکراتيزه شدن و در سوی ديگر کارهای بی‌فايده قرار دارد اما او اميدوار است که اين وضع تغيير کند.