زنده رودی که بر آن گرد مرگ پاشیده شد

اردوان روزبه

این روزها از هر اصفهانی بپرسید از زاینده رود چه خبر، احتمالا با آه می‌گوید زاینده رودی دیگر در کار نیست. زاینده رود، این رودخانه مرکزی ایران که از کوهدشت به همراه کارون سرچشمه می‌گیرد این‌روزها بسترش فرصت مناسبی برای فوتبال بچه‌ها شده است.

بی‌آبی امسال زاینده رود نه تنها موضوع محافل مردمی این شهر شده بلکه نگرانی‌های زیست محیطی و مشکلات ناشی از آن و بی‌آبی در منطقه باعث نگرانی گروه بسیاری از فعالان محیط زیست گردیده است.

فرزاد یکی از شهروندان اصفهانی درباره خشکی این رود می‌گوید:

در رابطه با آب زاینده رود، ما در هفت یا هشت سال پیش اصلا این حرف‌ها را نداشتیم. آب زاینده رود خوب بود، جاری بود و قطع هم نمی‌شد. ولی الان در حال حاضر دو یا سه سال است که با کمبود آب مواجه شده‌ایم.
دلیل کمبود آب، دلایل مختلف دارد.

شهرک‌های مختلفی در اطراف آن زده شده است. در عین حال ظاهرا تونلی زده‌اند که آب زاینده رود از آن طرف هم به یزد می‌رود این است که آب خیلی کم شده است.

عکس‌ها از زمانه

پیش از این هم در دو یا سه سال پیش حدودا یک ماه آب خشک شده بود و اصلا آب در رودخانه‌ها نداشتیم. همه در کف رودخانه‌ها قدم می‌زدند و از روی سی و سه پل کسی رد نمی‌شد. آن زمان که آب قطع شده بود فصلی بود ولی خیلی به محیط زیست ضرر زد.

ما پرندگانی داشتیم که کوچ می‌کردند، می‌آمدند به طرف باتلاق گاوخونی و به همین صورت کوچ می‌کردند. خشک شدن زاینده رود باعث شد که دیگر این‌ها کوچی نداشته باشند.

باغ‌های اطراف زاینده رود خشک شد و از این روی قیمت باغ‌ها و زمین‌های آن منطقه‌ای که اطراف زاینده رود بودند تاثیر گذاشت. می‌دانید که گرانترین زمین‌ها در اصفهان اطراف زاینده رود است. وقتی که زاینده رود خشک شد، این زمین‌ها شدند ارزان‌ترین زمین‌ها.

باغ‌ها همین‌طور، خیلی خشک‌سالی زیادی بود. ما آن سال درخت میوه‌ای در باغچه داشتیم که میوه روی آن خشک شده بود و آب نداشتند.

آیا این خشک شدن‌ها تاثیری در آمد و شد بازدیدکنندگان گذاشته است؟

بسیار زیاد. ایام عید همیشه اکثر مسافران به خاطر زاینده رود می‌آیند اصفهان و چند روزی را در اصفهان می‌مانند، ولی از آن موقع که زاینده رود خشک شد مثلا مسافران جنوب می‌خواستند بروند شمال می‌آمدند در مسیر و اصفهان را می‌دیدند اصلا دلشان نمی‌آمد بروند به طرف شمال.

حداقل یک هفته را در اصفهان می‌ماندند. ولی بعد از خشک شدن زاینده رود مسافرانی که می‌خواستند بیایند شاید یک روز هم در اصفهان نمی‌ایستادند.

داستان خشکی و زاینده رود و حرف ها و حدیث‌ها

اما به نظر می‌رسد که این آغاز کار است چرا که بنا است از آب زاینده‌رود با تکمیل این پروژه 9 شهر دیگر بهره‌مند شود. البته به قول برخی اگر آبی در زاینده‌رود باقی باشد.

یک شهروند اصفهانی می‌گوید:

خشک شده است.الان خیلی وقت است. بیش چند ماه است که این‌طور است. آب هم بوده است ولی دلیلش این است که بستند.

به قول خودمان آب دست بعضی ها افتاده است...

پیرمردی دیگر می گوید:

سال‌ها ما اینجا با زاینده رود بوده‌ایم و خوب هم بوده‌ایم ولی حالا دزد آب را برده است. دزد هم به قول خودمان گردن کلفت است و نمی‌توان جلوی آن را گرفت.

پیرمردی دیگر می گوید:

حاکم هستند.دیکتاتور هستند. به قول خودمان عید که می‌شد نیمی از مردم می‌آمدند به تماشای اصفهان.عید چنان خروشان بود زاینده رود که آب گل‌آلود می شد، برخی مناطق را آب می‌برد.

قدیمی‌ها گفته‌اند شکم سیر خبر از گشنه ندارد. منظورم آخوندها و حکومت امروز است. من این را به شما دیروز گفتم، سی سال پیش گفتم. من به اینها رای نداده‌ام شناسنامه‌ من پاک است.

اما یک شهروند دیگر معتقد است که این مشکل رفع می شود:

البته قرار بود پانزدهم سد را باز کنند. تازه این‌هایی که شما می بینید مشکلات ظاهری آن است. بعد از این‌جا یک پل دیگر هست که به پل شهرستان معروف است.

از پل به بعد از این آب برای زمین کشاورزی استفاده می‌شود. به غیر از این جمعیت زیادی در آن طرف است.حالا این‌ها با خشک شدن بیکار هستند آیا آب و غذا نمی‌خواهند؟

می‌گویند کمی آب هم که در سد بوده است و قرار بوده رها شود ما جمعه به جمعه می‌آییم اینجا و سری می‌زنیم اما خبری نیست.

اما بشنوید که برخی از پیرمردهای این شهر نیز این بی‌آبی را نشانی از ناشکری می‌دانند. حرف های حجت اله 83 سال دارد و شنیدنش خالی از لطف نیست:

این بی آبی و خشکی در عصر بی اعتقادی مردم بود که خدا تحریمشان کرده است. به برکت این انقلاب این رودخانه خشک شده است. بنده که الان 83 سال از عمرم گذشته است، به پیغمبر هر چه آدم بود، می‌آمدند و می‌رفتند از بالای این پل رد می‌شدند.

این‌جا تمام فرش و لحاف و تشک می‌رفت و می‌آمد و مردم دوست داشتند شده یک شب را کنار این آب باشند. حالا یا برکت انقلاب است یا هر چیز دیگر این آب خشک شده است.

ارزش‌های دیگری از زاینده رود

این بزرگترین رودخانه مرکزی ایران در اصفهان، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های توریستی نیز به حساب می‌آید.
چنانچه فارس در اسفند ماه سال گذشته و جام جم در تیرماه گذشته و برخی از رسانه‌های دیگر در طول سال خبر از بی‌آبی این رودخانه دادند و به تبعات زیست محیطی و اکوتوریستی این خشک‌سالی نیز اشاره کردند که هر باره رو به‌ تزاید بوده است.

اگر چه که گروهی این خشک شدگی زاینده‌رود را نیز بدون توجه با این کانال انتقال آب، ناشی از خشک‌سالی‌هایی نظیر سال‌های 1377 تا 1381 می‌دانند.

رودخانه زاینده رود از ارتفاعات استان چهارمحال بختیاری سرچشمه گرفته است و به تالاب گاوخونی سرازیر می‌شود. تالاب گاوخونی که در انتهای رودخانه زاینده رود واقع شده است از تالاب‌هایی است که از سال 1975 و به فاصله کمی از کنوانسیون بین‌المللی رامسر حائز اهمیت جهانی شده است و در فهرست تالاب‌های بین‌المللی به ثبت رسیده است.

منصور قاسمی، صاحب نظر در این زمینه اشاره می‌کند:

اگر در حال حاضر زاینده‌رود به صورت خشک است عمده دلیلش این است که بخش اعظمی از آب رود با لوله و کانال کشی به یزد و بافق و دیگر منطقه‌ها برده شده‌اند. یزد از حدود چهار یا پنج سال پیش یکی از مصرف‌کنندگان زاینده رود است.

اینک حوزه مصرفی آب زاینده‌رود تا استان یزد کشیده شده است. یعنی خود منطقه نایین در استان اصفهان که بعد از گاو خونی است به اضافه استان یزد.

اخیرا هم آن‌گونه که من شنیده‌ام تا بافق هم کانال کشی شده است. بارندگی در سال گذشته کم بود و تصمیم بر آن بود که در پشت سد تا آنجایی که ممکن است آب ذخیره سازی کنند چون حدود 70 درصد ذخیره آب پشت سد زاینده‌رود کمتر از سال قبلش بود.

ولی خوش‌بختانه به خاطر بارندگی از آغاز سال 88 در منطقه کوهرنگ که سرچشمه‌های زاینده‌رود و کارون در آن قسمت است یخچال‌ها الان میزان آب‌دهی خوبی دارند.

سطح آب پشت سد هم بالا رفته است. با این شرایط فکر می‌کنم بی‌آبی در زاینده‌رود تا یک مدت کوتاهی برطرف بشود. یعنی آن‌گونه که من درتلویزیون هم شنیدم در فصل تابستان یعنی تیر ماه و مرداد ماه این آب را از پشت سد رها می‌شود که کشاورزان بتوانند استفاده کنند.

پیش از این حوزه زاینده رود در استان اصفهان هم از یکی از حوزه‌های خیلی مهم از لحاظ کشاورزی بود. خصوصا اینکه کشتزارهای پایین دست و شالیزارهای منطقه لنجان و فلاورد از آب زاینده‌رود استفاده می‌کردند. در سال گذشته خسارت‌های خیلی زیادی به خاطر کمبود آب در استان مشاهده شد.

امید است با ذخیره‌سازی که شده کشتزار ها هم تامین شود و دوباره شالی‌کاری انجام بشود.

خشک شدن زاینده‌رود هم‌چنین تاثیر به‌سزایی در کاهش سطح درآمد در این استان و هم‌چنین آمد و شد گردش‌گران گذاشته است. به طوری که یکی از اعضای شورای شهر اصفهان در گفت‌و‌گویی با یک خبرگزاری داخلی اشاره کرده است که این خشک‌سالی آثار روحی و روانی زیادی بر مردم این شهر بر جای خواهد گذاشت.

قاسمی ادامه می‌دهد:

سرچشمه زاینده‌رود و کارون یکی است. الان چیزی که در دست برنامه دارند ایجاد کانال‌های جدید است. تا آن‌جایی که ممکن است یک مقداری از آب کارون به طرف فلات مرکزی یعنی به طرف خود اصفهان و قسمت مرکزی کشیده بشود.

الان هم جزو برنامه‌ است که یک مقدار دیگر یعنی حدود 20 یا 30 درصد دیگر از آب کارون به طرف زاینده‌رود کشیده بشود. احتمالا اگر این پروژه به مرحله بهره‌برداری برسد بشود تا حدود زیادی مشکلات منطقه مرکزی را حل کرد چون زاینده‌رود یکی از پربرکت‌ترین رودهای ایران است.

از لحاظ آب آشامیدنی زاینده‌رود سه استان را کاملا تامین کرده است، چهارمحال بختیاری و یزد که الان حدود چهار و پنج سالی است که علاوه بر اصفهان از آب زاینده‌رود استفاده می‌کنند.

اما امسال علی‌رغم خشک‌سالی‌های قبل، در بهار بارندگی بیش از حد تصور بود و اشاره می‌شود که به نحوی مناسب، مناطق مختلف ایران این بارش بهره‌مند بودند و اصفهان هم مستثنا نبوده است. اما باز هم شاهد خشکی این رودخانه بوده‌ایم.

برخی از منابع هم اشاره دارند که در نیمه خرداد بنا بوده است که آب سد در رودخانه‌ رها شود که می‌توان آن را حیات دوباره زاینده‌رود دانست. وعده‌ای که هنوز محقق نشده‌است و اشاره می‌شود که شاید تا دو ماه دیگر نیز عملی نشود.

این کارشناس معتقد است که می‌توان امیدوار بود به زودی آب پشت سد به سوی زاینده‌رود جاری شود. اما او نیز دغدغه دیگر مشکلات این رودخانه را دارد. قاسمی ادامه می‌دهد:

متاسفانه یک قسمت از آب زاینده‌رود صرف خنک کردن دو مجتمع عظیم صنعتی استان اصفهان می‌شود. یعنی مجتمع فولاد مبارکه و ذوب آهن اصفهان.

همین دو کارخانه بزرگ یعنی دو مجتمع بزرگ، بزرگترین آلاینده‌های شهر اصفهان نیز محسوب می‌شوند. متاسفانه وقتی از کوهرنگ حرکت کنید و به سمت اصفهان بیایید در حدود 50 - 60 کیلومتری پیش از اصفهان می بیند به این آب همین‌طور آلاینده‌ها اضافه می‌شوند.

در بدو خروج از شهر اصفهان این آلودگی به حدود 80 درصد می‌رسد. یعنی وقتی از خود شهرستان حرکت کنید و به طرف گاوخونی بروید به طرف شرق، در همین نزدیک اصفهان آلودگی‌هایی که ناشی از شهر اصفهان است، یعنی فاضلاب اصفهان، آلاینده‌های شیمیایی، آلاینده‌های شهری، همه به زاینده‌رود اضافه می‌شود.

با این شکل آن چیزی را که ما به عنوان زاینده‌رود بخواهیم نام ببریم بعد از شهر اصفهان وجود ندارد یعنی به صورت مرده‌رود در می‌آید. این آلاینده‌ها هم‌چنان دارد به زاینده‌رود اضافه می‌شود. یعنی حتا به بستر خشک رود نیز ما می‌بینیم که این فاضلاب‌ها دارد اضافه می‌شود.

الان شما وقتی که از اصفهان به سمت گاوخونی بروید، آب به رنگ قهوه‌ای رنگ در می‌آید، آب یعنی فیروزه‌ای رنگ طبیعی نیست. از سویی الان تالاب گاوخونی هم به خاطر این آبهایی که به آن قسمت هدایت می‌شود شرایطش از لحاظ محیطی در خطر است.

این رودخانه پیش از این به نام‌های زاینده‌رود، زنده‌رود، زند‌رود، زرین‌رود، زرینه‌رود، زن‌رود و زندک رود نامیده می‌شده است. نام هایی که نشان از زندگی دارد. زاینده رود نیز شهرت دارد چرا که آب آن در طول مسیر افزون می‌شده است. برخی نیز این رود را نماد زندگی می‌دانستند و نام زنده‌رود بر آن نهاده‌اند.

گه سیم‌گری نماید آبش
گه شیشه‌گری نماید حبابش