امیدوارم؛ پس هستم

اردوان روزبه

کی از فردای خودش خبر دارد؟ بارها این جمله را شنیده‌ام، از آدم‌های مختلف. آدم‌هایی که وقتی ازافق‌های کمی دور زندگی با آن‌ها صحبت می‌کنی، این جواب را به تو می‌دهند. این نگاه معنادار به زندگی همیشه ماحصلش این جمله نیست.

ثریا، ۳۹ ساله، با فرزند ۱۶ ساله‌اش زندگی می‌کند. او مدیر یک کارخانه است و از همسرش طلاق گرفته و اینک سرپرست خانواده‌اش به حساب می‌آید:

من هیچ احساس خوشحالی ندارم. یعنی احساس عمیق خوشحالی ندارم. نه برای خودم، نه برای پسرم. راستش فکر می‌کنم هیچ کس خوشحال واقعی نیست. آخر آدم اگر ببیند دیگران خوشحالند، حتما او هم خوشحال می‌شود، ولی من نمی‌بینم. نگرانم.

نمی‌دانم که واقعاً می‌توانم از این به‌بعد با این وضعیت، زندگی خودم و پسرم را تامین کنم یا نه! هیچ چیزی را نمی‌توانم پیش‌بینی کنم و نمی‌دانم چقدر دیگر باید کار کنم، و چقدر می‌توانم... چقدر توانایی‌اش را دارم که بتوانم آینده‌ی پسرم را بسازم.

از طرفی پسر من هیچ جور شاد نیست، هیچ جور نمی‌تواند انرژی‌اش را خالی کند. پسر خوب و درس‌خوانی‌ست، ولی می‌دانم که خیلی خوشحال نیست. اصلاً دوست ندارم که توی این مملکت بماند. حتا اگر یک‌روزی مثل خیلی‌ها پولدار بشود. چون به نظر من پولدار شدن به معنای خوشحالی نیست.

آخرین باری که فکر می‌کنی شاد بودی، مثلاً مراسمی بوده و تو راحت خندیده‌ای کی بوده؟

خوشحالی عمیق... یادم نمی‌آید که خوشحالی عمیقی داشتم. شاید یک‌سال پیش توی یک مراسم عروسی که همه‌ی فامیل را بعد از مدت زیادی دیدم، آن‌جا یکی دوساعتی شارژ بودیم. چون رقصیدیم، با هم‌دیگر بودیم و کسی به ما کاری نداشت. فکر می‌کنم آن روز آخرین باری بود که خوشحال بودم.

چه چیزهایی در ایران تو را می‌ترساند؟

خیلی‌ چیزها. احساس ناامنی فکر می‌کنم آدم را می‌ترساند.

فکر می‌کنی ده سال دیگر چه جوری زندگی می‌کنی؟

اگر بخواد این‌جوری پیش برود، من امیدوارم که ده‌سال دیگر این‌جا نباشم. چون واقعاً نمی‌توانم فکر کنم که چه جوری دارم زندگی می‌کنم. اصلاً یک سال دیگرش را هم نمی‌توانم فکر کنم که چه جوری می‌توانم زندگی‌ام را بچرخانم. من فکر می‌کنم تا این جامعه بیاید خوشحال شود، خیلی طول می‌کشد. خیلی زیاد!

سعید علیزاده، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی، اشاره می‌کند که عدم امیدواری به زندگی یکی از ریشه‌ای‌ترین مواردی‌ست که تاکنون کمتر در حوزه‌ی آسیب‌شناسی اجتماعی به آن پرداخته شده است.

در یک رویکرد جدی به فساد، فحشا، اعتیاد و حتا مواردی نظیر فقر و مهاجرت می‌توان ریشه‌ی عدم امیدواری به زندگی را یافت. اما این موارد تنها تبعات این عدم امیدواری به زندگی نیست.

برون‌فکنی‌های این آسیب در پیکر‌ه‌ی جامعه هر روز بیشتر خودمی‌نماید. رشد شدید خرافه‌گری و از سویی روی‌آوردن به قمار در اشکال مختلف، نظیر بازی‌های هرمی که نوع مصداقی و شایع آن در ایران «گلد کوییست» است، از دیگر نتایج این آسیب است.

افسانه، ۴۴ ساله، مجرد. او جزو کسانی است که ازدواج نکرده. می‌گوید: با چه امیدی باید ازدواج می‌کردم و چرا باید فرزندی چون خود بوجود می‌آوردم که اساساً فردای روشنی ندارد!

تو به صورت معمول توی زندگی غمگینی یا خوشحال؟

وقتی اوضاع بر وفق مردام نیست، آن چیزی که می‌خواهم نیست، غمگین می‌شوم.

الان به چه کاری مشغولی؟

بیکارم. آخرین کارم مطبوعاتی بود. به‌علت مشکلات مالی مجله‌مان بسته شد. در واقع ورشکست شد.

ماهی چقدر حقوق می‌گرفتی‌؟

دویست‌ تومان.

کفاف می داد؟

چون مجردم... ای... نه. اگر می‌خواستم خوب زندگی کنم، نه. ولی راضی بودم.

چه چیزی تو را راضی می‌کرد؟

من کارم را خیلی دوست داشتم.

بعد از این که نشریه تعطیل شد، آیا کار دیگری هم انجام دادی؟

کار دیگر... نه. می‌شود گفت یکسال و نیم است که هیچ کاری ندارم.

آخرین بار برای چی عصبانی شدی؟

همین دیشب. یک پلیس ورود ممنوع آمد جلوی من. ماشین پلیس وایستاد و گفت که بروم کنار که خیلی عصبانی شدم.

دوست دارید برای شما راجع به زندگی پسر جوانی به نام «مهدی» صحبت کنم؟ با او در یک مرکز روانشناسی آشنا شدم.

مهدی، ۲۳ ساله یکی از کسانی بود که زندگی‌اش را در «گلد کوییست» باخته بود. وقتی با او صحبت می‌کردم، تحت درمان روانپزشک بود. او اشاره می‌کرد:

«تخصص‌ام حسابداری بود. وقتی درسم تمام شد، خیلی زود شاغل یکی از زیرمجموعه‌های یک شرکت حسابداری دولتی شدم. من در شغلم موفق بودم. اما نکته این بود، در بهترین حالت ماهیانه ۲۰۰هزارتومان حقوق می‌گرفتم. وقتی بخواهم یک آپارتمان در جایی مثل پونک در تهران، متری یک و نیم میلیون تومان بخرم، آیا می‌توانستم امیدوار باشم که این حقوق کفاف‌دهنده‌ی این خرید و این نیاز باشد؟

باید صاحب خانه شد، تا بتوانی زن بگیری. هر روز رنج‌ام بیشتر می‌شد، تا این که با این بازی آشنا شدم.

می‌گفتند: یک سکه بخر و زیر گروه درست کن و ظرف یکسال پولدار شو! امیدوار شدم. برای کار بهتر استعفا دادم و امروز هیچ ندارم. راستی برای من فردا چه مفهومی داشت؟ جایی که همه به فکر همه چیز هستند، جز فردای بهتر. امید مفهوم امروز نیست، یک رؤیا در افقی دور است! آیا می‌توانی آن را داشته باشی؟»

یک کارشناس علوم اجتماعی نیز بر این باور است که عدم امید به فردا به مراتب زیان‌بارتر از آسیب‌هایی مانند اعتیاد و یا مواردی از این دست است. چرا که ریشه‌ی بسیاری از آسیب‌های اجتماعی در عدم امیدواری، عدم احساس امنیت است.

بسیاری عدم احساس امنیت را ناشی از رویکردهای دولت در وضع قوانین و عدم وجود امنیت اجتماعی مدون می‌دانند. اما برخی نیز معتقدند که این عدم امیدواری می‌تواند در هر جامعه‌ای اتفاق بیفتد.

حمید میری، دانشجوی علوم سیاسی، منتقد این رویکرد است که شرایط اجتماعی تحت تاثیر حاکمیت باعث این ناامیدی‌ها شده است:

«ببینید، تعاریف فرق می‌کند. یکی برای این از مملکت ناراضی است، برای این غمگین است، برای این ناشاد است که مثلاً... چه می‌دانم، بنزین لیتری ۱۰۰ تومان دارد می‌ریزد توی ماشین چندین میلیون تومانی و می‌گردد آخرش هم می‌گوید بنزین نیست. یا مثلاً یک جوان یا هر چی که دوست دارید اسمش را بگذارید، دارد می‌نالد که من چرا نمی‌توانم توی ایران پارتی بگیرم. یا چرا من باید روسری سرم کنم.

در صورتی که به نظر من شادی، منحصر به این‌ها نمی‌شود. نمی‌گویم کاملاً مجزا از این‌جور چیزهاست، اما منحصر به این‌ها نمی‌شود. طرف پا می‌شود می‌رود خارج از کشور و می‌گوید، وای، چقدر این‌ها خوشحالند، چقدر این‌ها باهم خوب‌اند، چقدر خوب حرف می‌زنند.

آن مردم که صحبت‌شان است خیلی راحت و صریح حرفشان را می‌زنند و چیزی را توی دلشان نگه نمی‌دارند و همین خودش باعث می‌شود که طرف شاد باشد. آیا مردم ما این‌گونه هستند؟ این کاملاً خصوصی است، ربطی به جامعه ندارد، ربطی به محیط اجتماعی ندارد.

شما خودت باید در خودت این تغییر را بوجود بیاوری. به خودت بقبولانی که من شادم، من حرفم را می‌زنم، من کارم را می‌کنم و من این‌طوری‌ هستم. این منم! آدم‌ها در کشور ما مشکلشان این است، یکسری تعاریف را می‌خوانند.

این‌ور و آن‌ور هم چیز‌هایی می‌بینند، انگار دوست دارند چیزی باشند که نیستند. به همین دلیل مدام سرخورده می‌شوند، می‌رود، می‌رود و آخرش به جایی می‌رسد که طغیان می‌کند. به نظر من برخی که به مسایل سیاسی و اجتماعی روی می‌آورند، صرف یک تخلیه است.

امروز خیلی‌ از مردم ایران می‌گویند که ما شاد نیستیم. اما من می‌توانم هزار دلیل برایشان بیاورم که شما بی‌خود شاد نیستید. ما خیلی‌هامان خانه داریم، ما پدر و مادر داریم، ما می‌توانیم حرف بزنم. من الان می‌توانم هنوز یک عالمه کار انجام دهم. می‌توانم بنویسم، می‌توانم به چشم خودم بخوانم، می‌توانم با پای خودم راه بروم، می‌توانم با زبانم خودم حرف بزنم. این‌ها، هرکدامشان ملاک شادی نیست؟.»

در این‌جا باید اشاره کرد، گستره‌ی مخاطرات عدم امید به فردا که می‌تواند ترکیبی از عدم توجه ساختاری به امیدواری در زندگی از سوی شهروندان یک جامعه و رویکرد دستگاه‌های اجرایی مرتبط از سویی، و از سوی دیگر مشکلات اقتصادی باشد، می‌تواند به صورت خزنده در جامعه همه‌گیر شود، به حدی که در یک جامعه پوشیدن لباس‌های رنگارنگ و یا خندیدن و یا تفریح، یک رفتار غیراصولی به حساب بیاید.

کسی می‌گفت، وقتی گوشت کیلویی ۱۲هزارتومان است و حقوق من ۱۵۰ هزارتومان، ترجیح می‌دهم به چیزی با عنوان «خنده» یا «امید» و یا «شادی» فکر نکنم.

و یا کس دیگری می‌گفت: من از روزی که بادم می‌آید اضافه کاری کردم که نان خانواده‌ام را بدهم، حتا نفهمیدم چطور بچه‌دار شدم، چه رسد به این که بفهمم لذت یعنی چه؟

گروه کیوسک با رویکرد اجتماع و مسایلش آلبوم‌هایی را تاکنون به بازار موسیقی راهی کرده است. یک ترانه‌اش با نام روز‌مره‌گی این‌گونه آغاز می‌شود:

خوشبختی یعنی یک مرد خیلی
حساب بانکی، ماشین مشکی