نابینایی تهدیدی برای ایرانیان

اردوان روزبه

برنامه را از «اینجا» بشنوید.

ساختمان شیک و تازه‌ساز، اینجا یک مجتمع پزشکان است. تابلوهایی که در جلوی ورودی ساختمان بر روی هم قرار گرفته‌اند و نشان می‌دهند که پزشکان این مجتمع از دانشگاه‌های مختلف داخل و خارج دارای «بوردهای تخصصی» و فوق‌تخصص‌های مختلف هستند. البته در این تصویر معمولاً شما پیرمرد و یا پیرزن روستایی را هم می‌بینید که با چهره‌ایی آفتاب‌سوخته و نگران با کاغذپاره‌ای در دست از این و آن آدرس یک پزشک را سؤال می‌کند. شاید بیماری خود در این کشور امروز یک ارزش افزوده باشد؛ تجارتی به نام طبابت. اگرچه در برخی مطب‌ها اوضاع متفاوت است. عمل «لیزیک» با چند میلیون هزینه و نوبت‌های چندین ماه. اما به هر حال اینک یکی از پول‌ساز‌ترین تجارت‌ها در کشور درمان است.

عکس از اردوان روزبه - زمانه

هر سال 220 هزار نفر در ایران به سمت نابینایی می‌روند

در حالی که هم‌اکنون بیش از 200 هزار نابینا و حدود 500 هزار نفر کم‌بینا در ایران وجود دارد، برخی از مسؤولان بهداشتی کشور نسبت به دو برابر شدن جمعیت نابینا و کم‌بینا طی 15 سال آینده، در صورت عدم توجه به مراقبت‌ها و درمان اختلالات چشمی هشدار داده‌اند و غفلت از این مهم را جبران‌ناپذیر عنوان کرده‌اند.
بر این اساس هم اینک ایران که در رده‌ی شانزدهمين كشور پرجمعيت جهان است، یکی از کشورهای با ضریب شیوع بالای اختلالات و بیماری‌های چشمی در منطقه شناخته شده است. اکنون بین 27 تا 32 درصد از جمعیت کشور دچار عیوب انکساری چشم (نزدیک‌بینی، دوربینی و آستیگمات)، بیش از 31 درصد مبتلا به آب مروارید (سختی عدسی چشم)، افزون بر 3 درصد دچار گلوکوم یا آب سیاه، کمتر از 3 درصد جمعیت نوجوان دچار تنبلی چشم و حدود 25 درصد کودکان به انحراف چشمی مبتلایند که این آمار حتی در مقایسه با کشورهای همسایه بسیار بالاتر است.

نکته‌ی قابل تأمل این است که هم‌اکنون یک هزار و 700 اپتومتریست (کارشناس بینايی‌سنجی) و یک هزار و 200 چشم‌پزشک در ایران فعالیت دارند. در یک بررسی آماری مشخص شده است که عموم این اپتومتریست‌ها و پزشکان فقط در شهرهای بزرگ به ارائه‌ی خدمات می‌پردازند که از این افراد گروهی نیز در بخش‌های غیر‌درمانی مشغول به کارند. عمل‌های غیرضروری لیزیک چشم، استفاده‌ی بی‌رویه از عدسی‌های رنگی جهت زیبایی از موارد مورد توجه در این مطب‌ها است.
از سویی شیوع «تراخم» که یکی از بيماری‌‌های عفونی چشم است در بخش‌های جنوبی كشور از دیگر مشکلات رايج است، که با روند رو به رشد آن می‌تواند یکی از بیماری‌های مهم در این منطقه محسوب شود.

نابینایی چیست؟

نابینایی درجه‌های بسیار گوناگونی دارد. برخی هرگز نور را نمی‌بینند؛ بعضی دیگر فقط می‌توانند نور را از تاریکی تشخیص دهند. در میان نابینایان عده‌ای هم هستند که از دید ناچیزی برخوردارند. از این همه نابینایی که در جهان زیست می‌کنند، فقط درصد اندکی کور مادرزاد هستند. امروزه کاهش دید، 20 درصد میانسالان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. کاهش دید معادل نابینایی کامل نیست. نابینایی به این معنی است که دقت بینایی فرد با اصلاح عدسی، بهتر از 20.2 نبوده یا میدان بینایی او بسیار محدود شده و به کمتر از 20 درجه رسیده است. هر کس ممکن است به کاهش دید مبتلا شود، چون بیماری‌ها و صدمات مختلفی می‌توانند باعث آن شود. به دلیل این که بیماری‌هایی مثل تخریب ماکولای چشم، آب سیاه و آب مروارید در افراد مسن بیشتر دیده می‌شود، بنابراین کاهش دید و نابینایی در افراد بالای 45 سال شیوع بیشتری دارد.
نابینایی در افراد مبتلا به دیابت، قابل پیشگیری است. نابینایی پس از تولد بیشتر بر اثر بیماری‌های چشمی رخ می‌دهد؛ گاهی هم یک بیماری مانند بیماری قند یا مننژیت، ممکن است عامل کوری باشد. حادثه و انفجار، دو عامل دیگرند برای نابینا ساختن چشم. در کشورهایی که مردم به دلیل بالا بودن سطح زندگی و داشتن مراقبت‌های خوب پزشکی عمر طولانی می‌کنند، بیشتر پیری است که مسائلی برای چشم پدید می‌آورد.

برخی فرصتی برای درمان نمی‌یابند

به‌رغم وجود تعداد بالای چشم‌پزشکان در ایران و امکاناتی که در برخی مراکز درمانی در این حوزه وجود دارد، بسیاری از افراد حتی به مرز امکان درمان هم نمی‌رسند. پیر نظر جان نثاری، کشاورز اهل سبزوار، که برای درمان بیماری چشم فرزندش از روستاهای اطراف سبزوار به یکی از این مجتمع‌های فاخر در خیابان احمدآباد مشهد مراجعه کرده بود، می‌گفت: «پسرم حدود دو سال است که دچار بیماری شده که به مرور بینایی‌اش را دارد از دست می‌دهد. به حدی که با عینک نمره 8 هم نمی‌تواند جلویش را ببیند. وقتی به پزشک مراجعه کردیم قول داد با عمل درمانش کند اما این عمل 6 میلیون تومان هزینه دارد. من تمام زمین کشاورزی و زندگی‌ام را بفروشم این قدر نمی‌شود. هر بار هم که می‌آییم شهر کلی خرج بر می‌دارد. اما جوابی نمی‌گیریم.» پزشک معالج این بیمار بابت عمل علاوه بر مبلغ فوق که هزینه‌ی جاری بیمارستانی و دست‌مزد رسمی دکتر است، تقاضای 2 میلیون تومان نیز «زیر میزی» کرده است. او با مراجعه به تأمین اجتماعی و کمیته‌ی امداد امام هم تاکنون نتوانسته است مبلغی را برای درمان فرزندش تهیه کند. در حالی که با مطرح شدن طرح بیمه‌ی همگانی که روستاییان در اولویت آن قرار دارند به نظر می‌رسد باید این مشکل حل می‌شد اما در عمل هنوز مشکل بر سر جای خود باقی‌ست.

سی درصد ایرانی‌ها دچار آب مروارید هستند

عضو هیأت مدیره انجمن علمی اپتومتری ایران در خصوص آمار بالای کم‌بینایی و نابینایی در کشور گفته است: «شیوع بالای آب مروارید، افزایش عيوب انكساری چشم، نوع تغذيه، فقر غذايي و سوء تغذيه، بيماريهای عفونی، انحرافات چشمی و عدم مراقبت كامل از چشم از دلايل مهم شيوع كم‌بينايي و نابينايی در كشور است.»


دکتر عباس عظیمی افزوده: «در حال حاضر بين‪ ۲۱۰‬ تا ‪۲۵۰‬ هزار نفر در كشور به دلايل عمده از جمله معالجه نشدن آب مرواريد نابينا هستند و ‪۵۰۰‬ هزار نفر دچار كم‌بينايی‌اند.»

وی گفته: «بيماری آب مرواريد (سختی عدسی چشم) كه با گذشت سن احتمال بروز آن در انسان افزايش می‌‌يابد از علل مهم كم بينايی و نابينايی شناخته‌شده در ایران است. اکنون بیش از 30 درصد جمعیت کشور به این بیماری مبتلایند.»

وی با بیان این که عدم تأمين شرايط درمان كافی برای بیماران مبتلا به آب مروارید از چالش‌های مهم در این زمینه است افزود: «بر اساس آمار در كشور ما سالانه حدود ‪ ۴۰۰‬هزار نفر به آب مروارید مبتلا می‌شوند و نيازمند عمل جراحی هستند اما با کمال تأسف با توجه به امكانات موجود از نظر محیط‌های درمانی و همچنين نيروی انسانی متخصص، در حال حاضر تنها امكان و ظرفيت اين عمل برای ‪ ۱۸۰‬هزار نفر وجود دارد و بقيه‌ی بيماران مبتلا به آب مرواريد یعنی 220هزار نفر به علل ذکر شده و هم چنین عدم آگاهی معالجه نشده و در خطر نابينايی قرار می‌گیرند.»

عکس از اردوان روزبه - زمانه



رژيم غذايی نادرست، مصرف زياد برخی داروها، نور شديد آفتاب و ضربه به چشم از عواملی هستند كه همراه با افزايش سن در بروز بيماری آب مرواريد دخالت دارند.

استاد اپتومتری دانشگاه علوم پزشکی مشهد در ادامه اظهار داشت: «با کمال تأسف ميزان اختلالات و همچنين بيماری‌های چشم در كشور ما نسبت به استانداردهای جهانی در وضعيت نامطلوبی است به طوری که هم اکنون حدود ‪40‬درصد از جمعيت كشور دچار عيوب انكساری اصلاح‌نشده از نوع نزديك‌بينی، دوربينی، اختلاف بين دو چشم و انحراف چشمی هستند.»



به گفته‌ی وی متأسفانه درصد زيادی از اين بيماری‌‌ها يا تشخيص داده نمی‌‌شوند و يا در صورت تشخيص به دليل عدم استفاده بيمار از عينك مناسب از چرخه‌ی درمان خارج می‌‌شوند و اين افراد از جمله كسانی هستند كه در آينده نزديك دچار تنبلی چشم و اختلالات شديدتر بينايی می‌شوند.»

وی هم‌چنین محافظت چشم در برابر اشعه‌های مزاحم نظير آفتاب و هم‌چنين ضربه را از جمله راهكارهای پيشگيری از بيماری‌های چشمی می‌داند: «متأسفانه اين مراقبت‌ها در جامعه وضعيت مطلوبي ندارد، طي تحقيق انجام‌شده،‪ ۱۰۰‬ درصد جوشكاران و تراشكاران در خراسان به دليل عدم محافظت و استفاده نكردن از ماسك سابقه پليسه در چشم را داشته‌اند.» باید توجه داشت در این زمینه دستگاه‌های ناظر و سازمان‌های ذی‌ربط نظارت، بازبینی مداومی از کارگاه‌ها و بخش‌های صنعتی ندارند. در بسیاری از مراکز اشتغال کارفرمایان به دلیل کاهش هزینه‌ای جاری خود امکانات ایمنی لازم را در اختیار کارگران نمی‌گذارند.

عدم موفقیت در اجرای طرح بین‌المللی بیست-بیست


بر اساس طرح بیست-بیست که با کمک سازمان بهداشت جهانی سالیان سال است در کشورهای مختلف اجرا می‌شود، کشورهای عضو متعهد شده‌اند که تلاش کنند تا سال 2020 میلادی (1399 شمسی) دیگر نابینایی‌های قابل پیشگیری در جهان وجود نداشته باشد. اما تاکنون در ایران به جز اجرای طرح‌هايی همچون طرح غربالگری كودكان پيش دبستانی چهار تا شش ساله و طرح پيشگيری از تنبلی چشم، نشانه‌های ديگری از كسب موفقيت در زمينه‌ی تأمين سلامت بينايی آحاد جامعه مشاهده نمی‌شود.

دکتر عظیمی با اشاره به اجرای طرح 2020 در ایران می‌افزاید: «تصمیم به اجرای این طرح از شهریور سال 81 با امضای وزیر بهداشت وقت و نمایندگی بهداشت جهانی منطقه مدیترانه شرقی به تصویب رسید و در این رابطه بودجه‌ای هم از سوی سازمان بهداشت جهانی در اختیار مقامات ایرانی قرار گرفت، اما این طرح تاکنون نتوانسته است به موفقیت دست یابد، فقدان سیستم ارجاع مراقبت‌های بهداشت چشم و نبود خانه‌های بهداشت در مناطق دوردست از موانع اجرای این طرح بوده است.»

با این موقعیت به نظر می‌رسد مسؤولان وزارت بهداشت چندان جدیتی نسبت به این طرح احساس نمی‌کنند. یک کارشناس امور بینایی نیز در این زمینه اشاره می‌کند: «اگر طرح‌های ملی و بین‌المللی در خصوص کاهش بيماری‌ها و عوارض چشمی را اجرا نکنیم و هم‌چنین از شیوع بیماری‌های سیستمیک مانند فشارخون و دیابت که تبعات چشمی را در بردارند پیشگیری نکنیم، در آینده‌ای نه چندان دور وجود یک میلیون کم بینا و 500 هزار نابینا را در کشور باید به نظاره بنشینیم.»

اینک در این شرایط که کشور با موج‌هایی از بحران‌های قشری در سطح دستگاه‌های دولتی مواجه است و عملکردها حاکی از برخی نگرش‌های غیرتخصصی و سیاسی در سازمان‌های مجری حکایت دارد مانند عزل و نصب‌های یک‌باره مدیران بهداشت، تغییر سیاست‌های مالی و عدم بکارگیری نیرو های متخصص در این بخش و از سویی دیگر عدم وجود طرح‌های جامع در خصوص درمان و پیشگیری بیماری‌های چشمی و مهم‌تر غیر اجرایی بودن تعرفه‌ی بیمه‌های اجتماعی در تأمین هزینه‌های درمانی و توزیع غیرمتناسب نیروهای متخصص در کشور، شرایط فعلی می‌تواند نابینایی را در ایران تبدیل به یک بحران کند.