فیلم «فتنه» و ضرورت همزیستی دو فرهنگ

حسین علوی

انتشار فیلم «فتنه» ساخته «خیرت ویلدرز» نماینده مجلس هلند، جنجال سیاسی و رسانه ای بسیاری را در سراسر جهان دامن زده است. بحث آزادی بیان و آزادی انتشار دیدگاه ها از یک سوی، و بحث همزیستی فرهنگ ها و اصل احترام به مذهب و فرهنگ دیگران از سوی دیگر، در این میان جای برجسته ای داشت و این بحث همچنان دنبال می شود. در اولین روز انتشار این فیلم بر روی شبکه اینترنت، گفتگویی داشتم با معصومه طرفه روزنامه نگار و پژوهشگر دانشکده‌ی مطالعات مشرق‌زمین و آفریقا در دانشگاه لندن و ابتدا ارزیابی او را از نگاه تاثیر بلاواسطه این فیلم بر جامعه مسلمانان و نیز از نگاه آزادی رسانه ها، پرسیدم.

معصومه طرفه روزنامه‌نگار و پژوهشگر

من خودم این فیلم را که می‌دانم از دیشب رفته روی اینترنت هنوز ندیده‌ام. اما مدتهاست که بحث بوده در مورد این فیلم و واقعا جامعه‌ی اروپا سعی کرده است که خیلی با حسن نیت بحث بکند در مورد این موضوع و حتا نگذاشتند این فیلم خودش نشر بشود و در نتیجه مجبور شده است برود روی اینترنت.

آنچه آدم در تبلیغات و اینها دیده، البته بسیار ناراحت‌کننده و برخورنده است برای هر مسلمانی. من فکر می‌کنم حتا برای ما هم که سالها در اروپا زندگی کرده‌ایم اینها برخورنده است، چه برسد به کسانی که مثلا در افغانستان همکاران و همفکران من بودند. برای برخی از مسلمانان این بسیار بسیار ناراحت‌کننده است.

اما در اینجا ما دو فرهنگ داریم و این دو فرهنگ هردو بسیار قابل احترام هستند. یکی فرهنگ مذاهب است که از نظر شخص من هیچکسی حق ندارد به‌هیچ‌وجه به هیچ مذهبی بی‌احترامی بکند. اما یک فرهنگ دیگری هم اینجا داریم که فرهنگ آزادی سخن و فرهنگ آزادی ژورنالیستی و مطبوعات و رسانه‌ها هست.

این فرهنگ هم بنوبه‌ی خودش دستاوردهای فوق‌العاده زیادی داشته و توانسته است گسترش بسیاری بدهد به تفکر و بحث و مطرح‌کردن موضوعاتی که قبلا تابو بودند و بحث نمی‌شدند. در نتیجه اینها هرکدام برای خودشان ارزشی دارند.

البته ما می‌دانیم که در هر نظام دموکراتیک هرکدام از این ارزش ها و فرهنگ‌ها باید محدودیت‌هایی هم داشته باشند. ولی بهرحال از نظر آن ژورنالیست ها و از نظر آن فیلمسازها هم مسئله‌ی حق آزادی بیان فوق‌العاده مهم است.

شاید بتوانم بگویم به همان اندازه که قرآن برای یک مسلمان مهم است، آزادی بیان و آزادی بحث برای این افرادی که چنین تفکراتی دارند مهم هست. و اینها دوست دارند، یعنی بعضی از نویسنده‌ها و فیلمسازها دوست دارند که این محدودیت‌ را بسیار فشار بدهند. یعنی تا جایی که می‌شود این مسئله را پیش ببرند که ببینند این بحث تا کجا می‌رود. هدف این کار البته بی‌احترامی نیست به نظر من. هدف بیشتر این است که بحث را پیش ببرند.

همین مسئله را دنبال کنیم. برخی معتقدند که ارائه‌ی برداشت یکجانبه از کلیت یک دین مانند اسلام، و مثلا ارائه‌ی یک چهره‌ی سراسر خشن از این دین نمی‌تواند کمکی به برقراری دیالوگ و بازشدن بحث بکند. شما با توجه به تجربه‌ی کار رسآن‌های خودتان، فکر می‌کنید انتشار یک تولید فرهنگی با برداشت یکطرفه،‌ چقدر توانسته به گفت‌وگو در این زمینه، بویژه گفت‌وگوی سازنده و مفید کمک بکند؟

همین که الان ما داریم روی آن بحث می‌کنیم و همین که الان در تمام دنیا دارند روی آن بحث می‌کنند و همینطور در تمام مطبوعات، این خودش به این معناست که باب گفت‌وگویی را باز کرده است. یعنی اینکه مجبور هستند آدمها به خودشان فشار بیاورند، فکر کنند و موضع بگیرند و فکر کنند که چه فکر می‌کنند درباره‌ی چنین مساله‌ای، مهم است.

هر مطلب ژورنالیستی را که شما تهیه می‌کنید، نمی‌توانید بگویید که تمامیت یک موضوعی را باید در خودش نشان بدهد. هر فیلمسازی، هر ژورنالیستی و هر کسی که رپورت و گزارشی تهیه می‌کند، مجبور است یک جنبه را بگوید و وظیفه ندارد که تمامیت اسلام را، همه را در کنارهم نشان بدهد.

همانطور که دراسلام هم ممکن است که فرضا اگر در یک فیلم اسلامی دارند برخورد می‌کنند با مثلا یهودیان یا مسیحیان، این فکر را نکنند که لازم است تمام مسایل آن را نشان بدهند. در نتیجه ما نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که برخوردی جامع با مسئله‌ی اسلام در یک فیلم بشود. این فیلمساز خواسته است یک جنبه را نشان بدهد.

ولی البته باید بگویم از زمانی که ۱۱ سپتامبر اتفاق افتاد، در غرب حساسیت علیه اسلام بسیار قوی شده است و مطبوعات هم این را منعکس می‌کنند. برای اینکه مطبوعات همیشه نظر مردم را منعکس می‌کنند.

ولی یک چیز دیگر هم در کنار این باید بگویم. و آن این است که اصولا مطبوعات در غرب وقتی به چیزی پیله می‌کنند، چه آن مساله مساله‌ی خودی باشد و مثلا مشکلی باشد در داخل حکومت خودشان و چه مشکلی باشد در جای دیگر، وقتی پیله می‌کنند، دیگر ول نمی‌کنند تا یکجوری این مساله بیاید و بحث بشود و مورد پرسش قرار بگیرد. در نتیجه من با این آشنایی که با فرهنگ ژورنالیستی دارم، فکر می‌کنم این چیزی نیست جز اینکه بخواهند بحث بکنند.

یک نکته دیگر در اینجا، قابلیت ها و امکانات رسآن‌های و مدیا در مجموع آن هست. می‌دانید که در خود هلند دولت این کشور موضع‌گیری رسمی کرده و مخالفت کرده است با انتشار چنین فیلمی و آن را در حقیقت یک نوع تعبیر خشن از اسلام دانسته و مانع اکران این فیلم در سینما و شبکه های تلویزیون هلند شده است. برخی کشورهای دیگر هم ممنوع کرده اند. ولی این فیلم اکنون روی شبکه‌ی اینترنت موجود است. یعنی بار دیگر به این بحث دامن زده شده است که امکانات و ظرفیت های رسآن‌های، بویژه اینترنت، چگونه باید به کار گرفته شود و در چه صورتی می‌تواند کارکرد مثبت و یا منفی در مناسبات اجتماعی داشته باشد؟ شما در این مورد چه فکر می‌کنید؟

ما همه می‌دانیم که اینترنت فوق‌العاده امکان بحث را زیاد کرده است. می‌دانیم که ما الان دسترسی به گنجینه‌ای داریم از فرهنگ و گنجینه‌ای داریم از اینکه در تمام دنیا در هر رشته‌ای که بخواهید فکرش را بکنید، کافی است که بروید به گوگل و چند کلمه‌ای را تایپ بکنید تا به اندازه‌ی ده صفحه اطلاعات راجع به آن پیدا کنید. یعنی اطلاعات به صورت کاملا راحت در دسترس مردم هست. فیلم، موسیقی، عکس و حتا ژورنالیسم آزاد کاملا در اختیار همه هست.

در این امر آنقدر نکات مثبت وجود دارد که نکات منفی‌اش را تقریبا می‌شود گفت کمرنگ می‌کند. اما این دلیل نمی‌شود که بگوییم نکات منفی ندارد. ما می‌دانیم که در این سال‌های گذشته چقدر هم سوء استفاده شده از همین اینترنت. مثلا اگر این طرفش را می‌بینیم که این فیلم در اینترنت گذاشته می‌شود، از آن طرف هم چقدر تبلیغات اسلامی، چقدر تبلیغات تروریستی، چقدر تبلیغات برای ساختن بمب‌ها، چقدر تبلیغات از طرف القاعده و یا بسیاری دیگران شده است.

این یک جنبه‌اش هست که سوءاستفاده‌های امنیتی از آن می‌شود. یک جنبه‌اش هم سوءاستفادهای دیگری می‌شود، مثلا عکس‌های کودکانی را نشان می‌دهند که برهنه هستند، یا چیزهایی که بسیار برخورنده و ناراحت‌کننده است و به عنوان جنایت این‌روزها از آن اسم برده می‌شود و محکوم می‌شوند این آدمها.

یک‌طرف دیگرش کارهای غیرحرفه‌ای هست که با ژورنالیسم می‌شود. یعنی هرکسی هرچیزی که دلش می‌خواهد می‌نویسد و هیچ بند و بستی هم ندارد و می‌تواند افراد را متهم بکند. دادگاهی نیست که تشخیص بدهد که آیا این حرف درست است یا غلط است! در نتیجه نکات منفی اینترنت هم بسیار زیاد بوده است.

اما خب، باز در آن جهت هم هست که مرزها را عقب می‌زند، مرزها را باز می‌کند و در واقع می‌گذارد که آدم آزاد باشد و فکر بکند. و اگر انسان بتواند خودش را به آنجایی برساند که همه این چیزها را نگاه بکند، ولی عاقلانه و با منطق آن‌ها را نگاه بکند، می‌تواند برای خودش تشخیص بدهد که چی خوب است و چی بد است.

مشکل سر کسانی‌ست که چنین قوه‌ی تشخیصی را نداشته باشند، یا کودک باشند و یا آدمهایی باشند که تحت تاثیر یکطرفه قرار بگیرند. برای آن‌ها می‌تواند خیلی خطرناک باشد.

به غیر از این، می‌تواند مسایل حقوقی و قانونی بسیاری را نیز بوجود بیاورد. بخاطر اینکه یک‌سری اتهاماتی هست که با انتشارشان هیچ دادگاهی نمی‌تواند علیه آن‌ها صحبت بکند و هیچ مجرمی نمی‌تواند به خاطر آن‌ها به زندان برده بشود.

مطالب مرتبط:

نمایش فیلم ضد اسلامی «فتنه» در اینترنت

جنگ صليبی ويلدرس عليه اسلام

«این دیگر اسمش آزادی بیان نیست»