بازگشت ایرانیان برون مرز، نگاهی دوباره

دکتر احمد زیدآبادی، روزنامه‌نگار و تحلیل‌گر مسائل سیاسی، مقاله ای در «روز آنلاین» منتشر کرده است درباره‌ی ضرورت بازگشت ایرانیان برون‌مرز به کشور. او شرایط کنونی ایران را بحرانی و در حال دگرگونی ارزیابی کرده و به این نتیجه رسیده است که ایرانیان خارج از کشور، که به فعالیت‌های فرهنگی و فکری مشغول‌اند، باید به ایران برگردند؛ و آن دسته از ایرانیان مقیم ایران نیز، که به دلیل تنگناهای موجود درصدد ترک کشور هستند، بهتر است در این تصمیم خود تجدیدنظر کنند.
البته این بحثی‌ست مکرر، که سابقه‌ای دست‌کم به درازای دوران تبعید و مهاجرت ایرانیانِ پس از انقلاب دارد. اما نگاه احمد زیدآبادی به این مسأله، به دلیل ضرورت‌ها و شرایط متفاوت کنونی، نگاهی تازه است و بهانه‌ای شد تا با او به گفت‌وگو بنشینم.

حسین علوی: این بحث بازگشت به ایران بحث مهم و جالبی‌ست که هرازچندی درمی‌گیرد. ولی به دلایل مختلف به نتیجه نمی‌رسد. برای نمونه، پس از پایان جنگ ۸ساله، دولت‌های آقایان رفسنجانی و خاتمی به‌طور سمبولیک هم که شده، دعوت‌هایی برای بازگشت ایرانیان خارج از کشور کردند، اما به دلیل فراهم‌نبودن زمینه‌هایش، به‌ویژه ابتدایی‌ترین شرط که شاید همان منع پیگرد مهاجران به دلایل عقیدتی ــ سیاسی گذشته باشد، صورت عمل به‌خودش نگرفت. دولت اصلاحات حتی یک لایحه‌ی حداقل در این زمینه هم به مجلس ارائه نکرد. حالا اولین پرسش این است که شما چه نشانه‌ها و زمینه‌های جدیدی برای بازگشت ایرانیان مهاجر یا تبعیدی می‌بینید و اساسا آن توفان تحولاتی که شما پیش‌بینی می‌کنید برای آینده‌ی ایران، چه هست؟

احمد زیدآبادی: بله. باید بگویم این چیزی که من نوشتم خیلی ربط مستقیمی با آن تلاش دولت‌های پیشین پیدا نمی‌کند. آنها در واقع از متخصصین ایرانی درخواست می‌کردند که بیایند اینجا و در چارچوب قوانین و ضوابطی که اینجا وجود دارد، و آنها فکر می‌کردند که چیز مناسبی هم هست، به کار خودشان ادامه بدهند. اما آن‌چه من می‌گویم این است که ایران در آستانه‌ی یک تحولی‌ست که لزوما ممکن است برای ایرانیان خارج از کشور امنیت هم ایجاد نکند. اما من فکر ‌کردم اگر کسانی به اصطلاح یک نوع حس مسئولیت ملی‌ دارند در این شرایط، بودن‌شان در ایران مفیدتر از بودن‌شان در خارج است. از این جهت گفتم حتی به فرض این که اینجا تنگناهایی هم پیش بیاید، که البته احتمال‌اش را هم خیلی زیاد نمی‌دانم، بهتر است که دوستان ما برگردند، چون ایران واقعا دارد خالی می‌شود از نیروهای تحلیل‌گر و فعال و کارشناس. اما آن‌چه که من را نسبت به این مسأله حساس کرده این است که من درکم از اوضاع ایران این است که دولت احمدی‌نژاد ممکن است دوام زیادی نیاورد. با توجه به مجموعه‌ی این مشکلاتی که در ایران وجود دارد به نظرم می‌رسد دارد یک ائتلاف فراگیری علیه‌اش شکل می‌گیرد. اگر این ائتلاف فراگیر، که بسیاری از نیروهای داخل حکومت هم در واقع شاید بخش اصلی‌اش هستند، موفق بشود احمدی‌نژاد و آن پایگاه تندرویی را که از ایشان حمایت می‌کند به حاشیه براند، وضعیت در ایران می‌تواند کاملا دگرگون بشود. بودن ایرانی‌های خارج در داخل، در واقع به این روند شاید کمک بکند و باعث بشود با یک ظرفیت بیشتری این اتفاق بیفتد.

بخشی از ایرانیان مهاجر علاوه بر این که تأثیر فرهنگی وسیاسی دارند، متخصصان و کارشناسانی هستند که حضورشان در ایران وقتی مفید است که زمینه‌های کار و تخصص‌شان هم فراهم باشد. این گروه از ایرانیان بارها، به طور فردی و جمعی، به ایران آمده‌اند. اما چون با عدم استقبال، از نظر حرفه و تخصص‌شان، روبه‌رو شده اند سرخورده بازگشته‌اند. من فکر می‌کنم در محاسبه‌ی مربوط به تأثیر این گروه از ایرانیان، از نظر فرهنگی و سیاسی و اجتماعی، شاید نگاه به تخصص‌شان هم اهمیت داشته باشد. در این مورد شما چه پیش‌بینی‌هایی دارید؟

بله. در واقع آن مقاله‌ای که من نوشته بودم روی سخن‌ام با آنها نبود. یعنی کسانی که کار مشخصی را در خارج انجام می‌دهند، الان برگردند به ایران، در این سیستم ناکارآمد و فاسد ممکن است اساسا تخصص‌شان مورد توجه قرار نگیرد و وضعیت بدی پیدا کنند. من بیشتر منظورم فعالان فکری و فرهنگی بود، کسانی که به دلیل فشارهای سیاسی، نه به دلیل ناکارآمدی اوضاع و بی‌توجهی به تخصص، مجبور به ترک ایران شده‌اند. درواقع، من فکر کنم مخاطبم تا اندازه‌ای آشکار است، دوستان اهل فکر و اهل سیاست و اهل فعالیت‌‌های اجتماعی. اینها بهتر است برگردند. وگرنه برگشتنِ آن دسته از ایرانیان متخصص، در این شرایط، شاید نه کمکی به آنها بکند و نه کمکی به جامعه. هرچند که اگر اوضاع ثباتی پیدا بکند، قطعا آنها هم هرچه زودتر برگردند به نفع کشور و احتمالا به نفع خودشان ممکن است باشد.

به این ترتیب، به نظر شما این گروه از ایرانیان مقیم خارج که فعالیت‌های فرهنگی و فکری دارند و حتی به نوعی مدافعان حقوق بشر هستند، حضورشان در ایران در شرایط حاضر می‌تواند بسیار موثرتر باشد. اگر چه که این گروه در خارج از کشور هم بسیار فعال‌اند و همان‌طور که می‌دانید به هرحال این گروه از ایرانیان فعالیت‌های فرهنگی و دفاع از حقوق بشرشان به نوعی دفاع از همین حرکت‌ها در ایران است و در گشایش فضای سیاسی تأثیر دارد. به این ترتیب می‌شود نتیجه گرفت که شما شرایط را به گونه‌ای می‌بینید که حضور در ایران تأثیر بسیار بیشتری خواهد داشت در آینده.

بله. من فکر می کنم همین طور است. چون همه‌ی این دوستان می‌خواهند در خارج، از یک حرکتی در داخل، یا از کسانی در داخل حمایت کنند. اما اگر کسانی در داخل نباشند، دیگر از چه حمایت می‌شود کرد؟ بالاخره اگر خود آنها هم در همین جا باشند، در واقع تأثیرشان به نظر من خیلی بیشتر است و بازتاب بین‌المللی رفتارهایشان هم ممکن است بیشتر باشد. چون بالاخره دنبال کردن مسایل حقوق بشری، الان در خارج از کشور، در نهادهای بین‌المللی، مدعیان زیادی دارد و از همین داخل هم در واقع می‌شود آنها را به‌نحوی به آن سمتی که لازم است هدایت کرد. به هرحال، من فکر می‌کنم اینجا دارد به‌تدریج خالی می‌شود از نیروهای تحلیل‌گر و فکری و مؤثر. اگر همه‌ی اینها در خارج باشند، قاعدتا کاری نمی‌توانند بکنند. ضمن این که من اصرار دارم که دوستانی که می‌روند در خارج از کشور، به نظرم می‌رسد بعد از مدتی به هرحال آن واقع‌بینی‌شان را تا اندازه‌ای از دست می‌دهند. یا به عبارتی، مقولاتی وارد ذهن‌شان می‌شود به دلیل فاصله‌ی زیاد از محیط، که دیگر مسایل عینی اینجا را منعکس نمی‌کنند. از این جهت، فکر می‌کنم آنها اینجا باشند بهتر است. به‌ویژه این که اگر قرار باشد شرایط بهتر بشود و آنها برگردند، ارتباط عینی‌شان با مسایل جامعه خیلی بهتر است. در فرنگ، احساس‌ام این است که بیشتر، جذب مقولات خیلی ایده‌آلیستی در حوزه‌های حتی حقوق بشر می‌شوند. بعضی از این مقاله‌ها را که می‌خوانم حس می‌کنم که به این مسأله‌ خیلی انتزاعی و مجرد از مجموعه‌ی فضا و بدبختی‌ها و گرفتاری‌هایی که اینجا حتا در سطوح جامعه و در بین مردم و بسیاری از نیروهای نخبه وجود دارد،‌ مجرد از این ضعف‌ها به قضایا نگریسته می‌شود. یک تفسیر ایده‌آلیستی از حقوق بشر و تبلیغ و ترویج‌اش هم فکر می‌کنم خیلی موثر نباشد.

روی دیگر سخن شما به ایرانیانی‌ست که در ایران‌اند و به هرحال به دلیل تنگناهایی که وجود دارد عزم خروج از ایران را دارند. حالا چه جوانان بااستعدادی که برای تحصیل می‌آیند، چه خانواده‌ها یا استعدادهایی که به دلایل دیگری خارج می‌شوند. فکر می‌کنید که چگونه می‌شود واقعا تأثیر گذاشت برای این که نگاه به آینده قوی‌ترین انگیزه باشد برای این که آنها در ایران بمانند؟

خوب، ارتباط با آنها الان ساده نیست. شاید همین رسانه‌هایی که الان فعال هستند تا اندازه‌ای بتوانند مؤثر باشند. ولی مؤثرتر از آن، همان برگشت ایرانیان خارج از کشور است که حتا اگر بطور محدود هم صورت بگیرد این انگیزه را ایجاد می‌کند که افراد بیشتری بمانند و نسبت به تحولات امیدوارتر بشوند. گرچه بطور قطع نمی‌شود گفت تحولات می‌تواند امیدوارکننده باشند؛ اما حتا اگر قرار باشد فاجعه‌ای هم پیش بیاید، من فکر می‌کنم به لحاظ احساس اخلاقی و حس شخصی، در متن آن بودن خیلی در واقع آرامش‌بخش‌تر است از یک جهاتی، تا از دور نظارت کردن بر این اوضاع.

گفت‌وگوی حسین علوی را با احمد زیدآبادی از اینجا بشنوید.