قدرت کلمات رپ فارسی

برگردان: رضا شوقی

اکثریت چشم‌گیری از خوانندگان رپ ایرانی به ویژه «خوانندگان رپ خیابانی»، «خوانندگان رپ متعهد» و «خوانندگان رپ دور از وطن» خود را مسوول می‌دانند که به عنوان سخنگوی تجارب معاصر ایرانیان، چه در داخل و چه در میان اجتماعات ایرانیان خارج از کشور عمل کنند.

آن‌ها در صدد ایجاد پلی میان غرب و شرق، میان واقعیت فرهنگ جوانان ایرانی و میراث فرهنگی غنی ادبیات کلاسیک فارسی، میان جوانان ایرانی و بزرگان آنان، میان ستم سیاسی در داخل کشور و بی‌عدالتی در سطح بین‌المللی و ایجاد پلی میان ایران و دنیای موسیقی جهانی هستند.

بنابراین رپ فارسی علی‌رغم الهام گرفتن و تأثیر پذیرفتن از رپ و هیپ‌هاپ آمریکایی، به وضوح نوعی موسیقی و هویت «ایرانی» را پرورش داده است.

رپ فارسی از تقلید گانگستای آفریقایی ـ آمریکایی فاقد کیفیت موسیقایی و اجرایی در غالب کلیشه‌های روشی گانگستا به سوی موسیقیی پیش رفته و استادانه تحول و تکامل یافته و موفق شده است یک روش مدرن موسیقایی جدید، ویژه هویت جوانان معاصر ایران را نقش بزند.

بارزترین وجه تمایز این نوع موسیقی، به کارگیری موضوعات مربوط به ایرانیان در آن است. موضوعات پر طرفدار در رپ فارسی عبارتند از اعتیاد‌، فحشا، ظلم، مسایل اقتصادی و سیاسی، جنگ، روابط عاشقانه و سایر عوامل تشکیل‌دهنده فرهنگ شهری جوانان تهران.

عبارات مکرری مانند «من خسته‌ام» تصویر‌کننده قفس پرندگان و نیاز به گشودن بال‌ها است. خوانندگان رپ در حصار محیطی چالش‌انگیز، خشم و عصبانیت را به آواز در‌می‌آورند. این بیان قاطع و کوبنده، دلیل اصلی محبوبیت این نوع موسیقی در میان جوانان ایرانی است.

رپ، نوع فعالی از بیان است که به جوانان اجازه می‌دهد به مسایل اجتماعی اعتراض کنند و نیز حجم فشارهای روحی خود را کاهش دهند.

خوانندگان رپ، غالباً نیاز به تغییر محیط را از طریق استعاره مواجهه فیزیکی بیان می‌کنند مانند آن‌چه یاس، خواننده رپ در اثرش به نام «بذارین بکشم» خطاب به فروشندگان مواد مخدر می‌گوید.

یاس با مجبور کردن شنوندگان به این‌که شاهد پرخاشگری فیزیکی او با فروشندگان مواد مخدر باشند، واقعیت‌های فرهنگ خیابانی، جایی را که خشونت و تهدید فیزیکی یک واقعه روزانه است به خانه‌ها می‌آورد و این کار به عنوان تنها راه تأثیر گذاشتن بر مشکلات محیط و تغییر این شرایط دانسته شده است.

درست در جنب مخالفت با مشکلات اجتماعی داخل ایران، یکی دیگر از موضوعات رپ، حس وطن‌پرستی است که تمام خوانندگان رپ ایرانی نسبت به وطن خود دارند.

هیچکس، رپر ایرانی

وطن‌پرستی، حداقل از یک قرن پیش و از زمان انقلاب مشروطه در سال ۱۹۰۶، موضوعی برجسته هم برای موسیقی سنتی و هم برای موسیقی معاصر ایران بوده است.

در رپ، این موضوع چندی پیش در پاسخ خوانندگان رپ به فیلم ۳۰۰ ابراز شد. آن‌ها با ویدیوهای یوتیوپ در مورد عظمت و شکوه تمدن و فرهنگ باستانی ایران که با ترانه‌های رپ در مورد پرسپولیس، دانشمندانی مانند ابن‌سینا و شاعران بزرگی مانند مولانا و حافظ همراهی می‌شد، دست به تلافی زدند.

ترانه «هویت من» یا «هویت» توسط یاس یک نمونه عالی از این موارد است و نشانگر واکنش مردم ایران نسبت به تنزل مقام ایران توسط غرب است.

از طریق رپ، این کلمات و نه سلاح‌ها هستند که مهمات لازم جهت شورش علیه فشار اجتماعی، چه در داخل ایران و چه فشارهای اجتماعی خارجی را در اختیار جوانان قرار می‌دهند.

به عنوان مثال، گروه رپ «داد» در اثری با نام «گوش کن» به برنامه کاری غربی‌ها در عراق انتقاد کرده و در آن از بخشی از صدای اخبار بی‌بی‌سی به همراه صدای بمب‌ها و جنگ استفاده کرده تا ریاکاری سیاست جهانی را روشن کند.

رپ، تصرف دوباره گذشته

ایران هنوز یک تمدن شاعرانه است که شعر در آن نقش اجتماعی ـ فرهنگی محوری بازی می‌کند. تأثیر شعر کلاسیک فارسی در موسیقی معاصر ایران بسیار شایع است.

قبلاً اشعار مولوی، سعدی و حافظ در طول تکامل پاپ فارسی به کار گرفته شده بود. اکنون نیز رپ، مانند ترانه «دل شیدایی» گروه «داد» از این اشعار استفاده می‌کند.

وجود چنین اشعار سنتی فارسی در موسیقی رپ، تنها دلیلی بر اهمیت ادبیات کلاسیک فارسی در فرهنگ مدرن ایرانیان نیست بلکه هم‌چنین نشانه وجود رگه ملی‌گرایانه ذاتی در ایرانیان است.

رپ به جوانان معاصر ایران کمک کرده است که این سنت شعری کلاسیک را دوباره به تصرف در آورند. احترامی که بعضی از خوانندگان جوان رپ ایرانی برای این شاعران بزرگ قائلند حکایت از آن دارد که آن‌ها خود را وارث این سنت قوی شعری در فرهنگ می‌دانند.

البته بسیاری از رپ‌های فارسی هستند که فاقد آگاهی اجتماعی و عمق اخلاقی‌اند و به این مسأله در خود رپ نیز اشاره شده است.

در پاسخ به این امر هم اکنون گرایشی در رپ فارسی وجود دارد که به دنبال فرار از کلیشه بوده و اعتبار موضوعی رپ را توسعه می‌بخشد. پیوند با سنت شعری کلاسیک یکی از راه‌های رسیدن به این دو هدف است.

بسیاری از خوانندگان رپ، مانند یاس در «صلح تویی رومی» آهنگی را تصنیف کرده و به شاعران بزرگ کلاسیک ایرانی اهدا کرده‌اند.

یاس، خواننده‌ی رپ

بعضی‌ها در آثارشان به صوفیسم پرداخته‌اند. رپ فارسی ویژگی‌های ناشی از تجارب معنوی صوفیه را به کار می‌برد تا وقایع مادی زندگی شهری را روشن نماید و نشان دهد در حالی که همیشه درگیری‌هایی در زندگی وجود دارد اما جهد و کوشش در مقابل آن‌ها خود استحکامی درونی را تولید می‌کند که قادر است نسل معاصر ایرانیان را برای در آویختن با مسایل اقتصادی جهان سوم و تابوهای دینی و اجتماعی قدرت ببخشد.

گرچه خوانندگان رپ ایرانی و موسیقی‌دانان رپ، به طور کلی اعتبار کمی برای قدرت و اقتدار قائلند، اما به نظر می‌رسد در مورد خدا استثناء قائل می‌شوند.

این نکته ممکن است تناقض‌نما باشد چون رپ ایرانی غالباً به عنوان جریانی سکولار و ضد دین تلقی می‌شود اما این نکته نشان می‌دهد که جوانان ایرانی فرهنگ معنویت‌گرای کهن خود را ترک نکرده‌اند.

به عنوان مثال، دو مسأله استعاره شعری و نیاز به حضور خدا در «ساقی» اثر «قاف» با هم یکی شده‌اند:

خوانندگان رپ مانند «تهام»، «قاف»، «ریویل» و «هیچکس»، مسوولیت اخلاقی و اجتماعی خود به عنوان هنرمند و کسانی که تأثیر قدرتمندی بر مخاطبان جوان‌تر را دارند، فهمیده‌اند.

ارزش‌های ساده و به لحاظ فرهنگی مرتبط صوفیسم و شعرهای کلاسیک پایه مستحکمی برای شعور اجتماعی رپ فارسی ایجاد می‌کنند.

این نکته که «تهام» می‌کوشد با نسل‌های قدیمی‌تر ارتباط بر‌قرار کند، حکایت از نیاز به ایجاد پل بر فراز شکاف وسیع میان نسل‌ها در ایران دارد و ناظر بر آن است که نسل قدیمی‌تر باید سبک‌های جدید اجرای هنرمندان جوان را که فرهنگ جاری این زمان را شکل می‌دهند، بشناسند.

در مورد روش ترکیبی مورد استفاده در رپ هم‌چنین باید گفت نوازندگان سنتی جوانی وجود دارند که علاقه‌مندند استعداد خود را در ترکیب با بیان غنایی معاصر به کار ببرند. یکی از این گروه‌ها، گروه سیمرغ در لندن است که چهار نفر از پنچ عضو اصلی آن نوازندگان سنتی نی، تار، عود و دف هستند.

در مجموع، رپ فارسی گر‌چه خود به طرز تناقض‌نمایی در زیر زمین محبوس شده، اما توانسته است قلمرویی از آزادی را برای جوانان ایران به وجود بیاورد. این موجود زیرزمینی وجود خود را در اشعار و ترانه‌ها و نیز در اشتیاق مصرانه در جهان آن‌لاین آشکار می‌کند.