دشواری‌های امنیتی برای فیلمسازان زن در افغانستان

پژمان اکبرزاده

در حاشیه نهمین جشنواره جهانی سینمای تبعید در گوتنبرگ (سوئد)، نشست‌های گوناگونی برگزار شد که یکی از آنها به بررسی وضعیت زنان افغانستان اختصاص داشت.

رویا سعادت، فیلمساز افغان که در کابل به فعالیت مشغول است از جمله سخنرانان این نشست بود. به همین بهانه با او گفتگویی انجام دادم و ابتدا از فشرده مسایل مطرح شده در نشست پرسیدم:

رویا سعادت و عزیز دلدار، فیلمسازان افغان در جشنواره سینمای تبعید (عکس از پژمان اکبرزاده)

رویا سعادت: بیشتر در مورد خشونت علیه زنان و قوانینی بود که در رابطه با زنان است و این که چه نواقصی در این قوانین وجود دارد. مسئله‌ی عمده‌ای که بیشتر در رابطه با آن بحث شد، این بود که آیا وضعیت زنان نسبت به سال‌های پیش بهتر شده است یا نه.

شما که خودتان یک سینماگر زن افغان هستید، فکر می‌کنید موقعیت‌تان نسبت به یک فیلم‌ساز مرد در افغانستان به چه شکلی است؟

به هرحال وضعیت زنان فیلم‌ساز و مخصوصاّ زنانی که کارهای خبرنگاری و رسانه‌ای می‌کنند، در کنار زنان فیلم‌ساز، نسبت به وضعیت مردها تا امروز مشکلات خاص خودش را داشتند. مخصوصاً که از ‌طرف بخشی از جامعه سنتی که امروز نیز حاکم است، استقبالی از آنها نمی‌شود؛ از سوی خانواده‌ها و از سوی دیگر، باور به کار زنان در کارهای تصویری و رسانه‌ای و مخصوصاً فیلم‌سازی وجود ندارد. این باعث می‌شود تا اندازه‌ای امنیت شخصی زنان به مخاطره بیفتد.

تالار هاگابیون، از تالارهای برگزاری جشنواره سینمای تبعید در گوتنبرگ

تفاوتی که مردهای فیلم‌ساز با زنان فیلم‌ساز در افغانستان دارند این است که سابقه‌ی آن‌ها در فیلم‌سازی، به نوعی سابقه‌ی تاریخی فیلم‌سازی در افغانستان است. به این دلیل که از ۵۰ یا ۶۰ سال پیش، مردان فیلم‌ساز زیادی در افغانستان وجود داشتند. مسئله‌ی دیگر، آشنایی مردم با مردان فیلم‌ساز است که در داخل افغانستان بودند و سال‌های سال هم فیلم ساختند.

اما فیلمساز زن در افغانستان یک پدیده‌ نو است. بنابراین تازه بودن این مسئله و از طرفی هم مسائل امنیتی که زنان با آن مواجه هستند، کار را برای زنان سخت می‌سازد.

شما خودتان چه تجربیات شخصی دارید که به عنوان فیلم‌ساز زن در افغانستان دچار مشکل شده باشید؟

اولین تجربه‌ی کاری من در رابطه با مسائل امنیتی، برای ساخت فیلم، بعد از رفتن طالبان بود. یک‌ سال بعد از رفتن طالبان از افغانستان در سال ۲۰۰۳. من آن زمان گمان کردم به خاطر امنیت بیشتر و مسئله‌ی سانسور شاید اگر از مناطق شهرنشین دورتر باشم، برایم بهتر باشد. البته لوکیشنی هم که برای فیلم لازم بود، لوکیشن خانه‌های اطراف شهر بود. به همین خاطر ما به منطقه‌ای به نام «بیابان» رفتیم که هم از لحاظ امنیتی مشکل داشت و هم بعد از سه ‌ـ چهار روز فیلمبرداری مجبور شدیم به دلیل تهدیدهایی که آن‌جا وجود داشت از آن منطقه برویم و منطقه‌ی دیگری پیدا کنیم.

من به سختی توانستم دو روز دیگر وقت بگیرم تا تمام فیلمبرداری‌های بیرونی را که برای فیلم لازم بود ضبط کنم. پس از ضبط این لوکیشن‌های بیرونی دوباره رفتیم به یک منطقه‌ی امن‌تر. حالا هروقت یادم می‌آید فکر می‌کنم که چقدر جرأت کرده بودم!

بنابراین یکی مسئله‌ی امنیتی است در قسمت کار فیزیکی که فیلمبرداری صورت می‌گیرد. مسئله‌ی دیگر امنیتی، مسئله‌ی بعد از ساخت فیلم است، این که چه موضوعی دارید و روی چه مسائلی تمرکز کرده‌اید.

دیگر این که بیشتر جریان‌ها یا گروه‌های مسلحی که در داخل افغانستان هستند، بنیادگراهایی که وجود دارند، کلاً با کار تصویر مخالف‌اند و زمانی که این تصویر از طرف یک زن باشد، بیشتر پاپی آن می‌شوند که اصلاً به چه دلیل این فیلم ساخته شده است.

دوم این که پس از ساخت فیلم، مسائل امنیتی برای زنان فیلم‌ساز به مراتب جدی‌تر می‌شود و بازپرسی بیشتری برای موضوع فیلم و ... از زنان فیلم‌ساز صورت می‌گیرد. البته این خوش‌بینی وجود دارد و عملاً هم ما با آن مواجه هستیم که در دولت فعلی، دولت انتخابی همین مردم، هیچ سانسوری وجود ندارد.

هر کسی می‌تواند هر موضوعی را انتخاب کند، بسازد و در سینماها یا تلویزیون پخش کند. ولی ترس مردم از نهادها و گروه‌هایی است که در طی سال‌ها در مناطق اطراف شهرها و در داخل شهرها نفوذ داشتند و هنوزهم مسلح‌اند.

چه تلاش‌هایی از طرف زنان افغان برای داشتن موقعیت مساوی با مردها در جامعه دارد صورت می‌گیرد؟

جریان‌های زنان در داخل افغانستان و مخصوصاً در شهرهای پرجمعیتی مثل کابل و هرات، به شکل جدی شروع شده است. مانند نهادهای دفاع از حقوق زنان، نهادهایی برای حل و فصل مسایل خانوادگی و حقوقی. از طرف دیگر هم بیشتر نهاد کمیسیون مستقل برای رسیدگی به مسایل ژورنالیستی و تصویری است که به شکل فراگیر و وسیع در شهر کابل فعالیت می‌کند.

آن‌جا زنان و مردانی وجود دارند و کار می‌کنند. ولی می‌دانید، در کشوری که سال‌های سال استبداد، جنگ، تفنگ و مردسالاری حاکمیت داشته است، ریشه‌کن کردن این مسایل و مشکلات به شکل آنی و فوری امکان‌پذیر نیست، ولو این که جریان‌های بسیار قوی و گسترده‌ای هم وجود داشته باشند.

تلاش‌هایی صورت می‌گیرد که حداقل ذهن عامه را با کار زنان در حوزه‌ی تصویر آماده سازد و امثال این‌ها؛ برای این که تا اندازه‌ای معرفی بشوند.

فکر می‌کنید دولت کنونی افغانستان چقدر پشتیبانی می‌کند از این تلاش‌های زنان افغان که در جامعه موقعیت مساوی‌تری با مردها داشته باشند؟

در داخل افغانستان از یک‌طرف مثلاً می‌خواهند با پشتیبانی نیروهای خارجی که در افغانستان هستند، کمیسیون مستقل حقوق بشر یا نهادهای مختلف سازمان ملل متحد برای رسیدگی به مشکلاتی که زنان و مردان در داخل افغانستان دارند فعالیت و کار کنند که دولت هم در اکثر مواقع شدیداً حمایت می‌کند.

فرضاً خود رییس جمهور از پیشنهادهای کمیسیون مستقل حقوق بشر دفاع کرد. از طرف دیگر هم در پارلمان افغانستان ۳۲ زن در مجلس فعالیت می‌کنند که اکثراً برای تغییر و تحول در قوانین مربوط به زنان فعال هستند.

ارزیابی شما از خود جامعه افغانستان به چه شکلی است؟ فکر می‌کنید الان بیشتر مردم در افغانستان طرفدار موقعیت برابر زنان با مردان هستند، یا این که آن بخش سنتی هم‌چنان قوی‌تر است؟

اکثریت به‌هرحال پذیرفته‌اند. به دلیل این که قانون اساسی افغانستان به‌وسیله‌ی اکثریت نمایندگان مردم به تصویب رسید و در آن حقوق زن و مرد مساوی نوشته شده است. ولی در اکثر بخش‌های قوانین موجود تناقض وجود دارد و آن هم به دلیل قوانین مذهبی است که در رابطه با زنان وجود دارد و نفی کردن آن با روحیات مردم سازگار نیست و معمولاّ باعث تظاهرات و خشونت‌های زیادی می‌گردد.

رشته‌ی اصلی فعالیت خود شما فیلم‌سازی است. چقدر دستتان باز است که به مسایل زنان در افغانستان بپردازید و فکر می‌کنید چقدر این کار مؤثر است؟

من همیشه وقتی موضوعی را انتخاب کرده‌ام، هیچ وقت تصمیم نگرفتم که آیا این موضوع‌ حساسیت‌برانگیز است یا از این تیپ مسائل. بلکه به مجردی که داستان فیلم به سراغم آمد و تحت تأثیرم قرار داد، شروع کردم به نوشتن و ساختن.

مثل این فیلم جدیدی که امسال ساختم یا دو فیلم کوتاه و فیلم «سه نقطه». برای این که موضوع فیلم به شخص یا گروهی بر بخورد اهمیتی قائل نشدم. برای من فقط درد آن زنی مهم بود که از او تصویر می‌ساختم، می‌خواستم بنویسمش و کار کنم. به این دلیل شدیداً مؤثر واقع می‌شود. ما معمولاً کوشش کردیم که از طریق تلویزیون‌ها و برخی را هم از طریق پرژکتورها نمایش بدهیم، بسیار مؤثر بودند و به‌خصوص از طرف زنان بیش از حد استقبال شد.