«ایرانیان تمایلی به انجام کار فرهنگی ندارند»

پژمان اکبرزاده

مرکز شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو در ایالات متحده از مراکز مهم نگهداری آثاری از تاریخ و تمدن ایرانی در دنیاست. در یکی‌­ دو سال اخیر، نام این مرکز بارها در رسانه‌ها تکرار شد. در سال ۱۹۹۷ یک حادثه‌ی بمب‌گذاری در اسراییل رخ داد که به ظن شماری از بازماندگان کشته‌شدگان، عوامل بمب‌گذاری به ایران مرتبط هستند. آنها خواستار دریافت بخشی از این آثار به‌عنوان غرامت شده‌اند.

اما جدا از این مسایل، پژوهشگرانی هم سخت مشغول ترجمه‌ی لوح‌های گِلی دوره‌ی هخامنشی در این مجموعه بوده‌اند، از جمله مجید ارفعی، کارشناس زبان‌های ایران باستان در تهران که به این خاطر، سفرهایی را نیز به شیکاگو داشته است.

ترجمه‌ی بخشی از لوح‌ها آماده است ولی به دلیل مشکلات مالی هنوز به چاپ نرسیده است. به همین بهانه با مجید ارفعی گفت‌وگویی کردم و ابتدا پرسیدم، اساساً چه سازمانی باید برای این کار پیشقدم شود؟

مجید ارفعی: نهادی باید باشد که دنبال سود استفاده از کتاب نباشد، چون این کتاب‌ها تخصصی است و خواه‌ناخواه کتاب تخصصی، فروش کتاب هری پاتر یا رمان را ندارد. بنابراین چاپ آن محدود است، ولی هزینه‌اش بالاست. این 2586 لوح گِلی مورد بحث را مرحوم هالک، استاد من، خوانده و ترجمه‌ي 33 لوح را توانست پیش از فوت‌اش چاپ کند. این میراث، بعداً رسید به دانشگاه شیکاگو که قرار است آنها به صورت همان متن خوانده ‌شده، بدون ترجمه، با زیرنویس‌هایی که مرحوم هالک نوشته‌اند، به صورت الکترونیکی چاپ بکنند.

من با دانشگاه شیکاگو صحبت کردم و موافقت کردند که این کار را من به صورت کتابی همراه با ترجمه‌اش چاپ بکنم. چون همراه با عکس است که من سه سال پیش یک دسته‌ی زیادی‌شان را عکسبرداری کردم و الان در دانشگاه شیکاگو هم سرگرم عکسبرداری هستند از تمام این‌ الواح که امیدوارم بتوانند کارشان را انجام بدهند، و مسلما خوب هم انجام می‌دهند و برای چاپ آماده بکنند. امیدوار بودم هر دوسال یکبار، یک چهارم این 2586 لوح را چاپ بکنم که خب عکسبرداری‌اش انجام شده، ولی متاسفانه چون من شاغل در جایی نیستم، کسی حاضر نشد که پشتیبانی مالی بکند برای هزینه‌ای که من از بابت ترجمه‌های فارسی و انگلیسی می‌دهم. این است که درحال حاضر این کتاب مانده است.

شما با انجمن‌های فرهنگی در داخل ایران یا سازمان‌های فرهنگی، میراث فرهنگی هیچ تماسی گرفته‌اید؟

بله. اینها خب اظهار علاقه می‌کنند ولی چون هزینه بالاست کمتر قدم پیش می‌گذارند. مشکل این است.

فکر می‌کنید حدوداً چقدر هزینه لازم است برای انتشار ترجمه‌ی این لوح‌ها؟

ببینید، دو چیز است. یکی مسئله‌ی چاپ است، یکی هزینه‌ی پژوهش. من در دانشگاه شیکاگو نزدیک به ۱۳هزار عکس از حدود ۶۲۰ کتیبه گرفتم. هر کتبیه ممکن است ۱۰ عکس داشته باشد. ویراستار این عکس‌ها یک هزینه‌ی ۱۰میلیون تومانی از من درخواست کرده است، برای آماده‌کردنشان جهت چاپ. خود من هزینه‌های دفتر و کارمندانم را دارم، هزینه‌ی خودم هم هست. من جایی شاغل نیستم، غیر از همین کارهای پژوهشی که انجام می‌دهم. بنابراین انجام کار هزینه‌ای دارد و چاپ هم هزینه‌ای جداگانه. هر کسی تقبل می‌کند، خواه‌ناخواه باید هزینه‌ی چاپ را پرداخت بکند.

شما همچنان تلاش‌هایتان را ادامه می‌دهید برای پیداکردن یک پشتیبان مالی؟

خیلی‌ها اول اظهار علاقه می‌کنند، بعد جا می‌زنند. در ایران علاوه بر میراث فرهنگی یکی‌­ دو نفر پیدا شدند. گفتند ما چاپ می‌کنیم. بعد چون دیدند درآمدی ندارد پشیمان شدند. انتظار داشتم ایرانیان مقیم آمریکا که هزینه‌هایی گوناگونی می‌کنند و مثلاً پول‌هایی می‌دهند به دانشگاه‌ها، کمی هم بگذارند برای این کار که انجام نشد. من حتا پیشنهاد کردم که من بروم آنجا و کتیبه‌های نخوانده را باز بخوانم، به‌شرطی که هزینه‌ی من پرداخت بشود. همه اول روی خوش نشان می‌دهند، بعد مثل اینکه تمایلی به کار فرهنگی چندان بین ایرانی‌ها نیست. دانشگاه شیکاگو هم موفق نشده برای این کار از ایرانی‌ها پول بگیرد، به‌جز یک ایرانی آشوری تبار که ۵۰۰ هزار دلار داده است برای خواندن کتیبه‌هایی که به آرامی نوشته شده در همین مجموعه و برای عکسبرداری‌اش.

ترجمه‌ی این لوح‌هایی گِلی هخامنشی چه اهمیت ویژه‌ای برای مطالعات تاریخ ایران دارد؟ چه چیزهای در آن مطرح شده؟

اگر تاریخ محض را بگوییم، اینها ارزش تاریخی محض‌شان خیلی کم است. ولی این ارزش را دارند که ما سیستم اداری هخامنشیان را بهتر می‌شناسیم. بسیاری از واژه‌های ایرانی هست که در اینجا به‌کار رفته و سال‌ها ایران‌شناسان سرگرم کار روی این واژه‌های ایرانی هستند که در این گل‌نوشته‌ها به صورت ایلامی نوشته شده است. از نظر جغرافیایی در این گل‌نوشته‌ها از حدود۷۰۰ شهر اسم برده شده از ایالت فارس. حدود ۳۵۰ نام را توانستم روی نقشه کم و بیش پیاده بکنم. همچنین اطلاعات برای شناسایی سیستم کارگری و محصولات.

با اینکه در سه نوبت تعداد زیادی ازاین لوح‌های گلی هخامنشی از دانشگاه شیکاگو به ایران برگردانده شده، هنوز تعداد زیادی در دانشگاه است. تکلیف این لوح‌ها چه می‌شود؟ قرار است بماند، یا اینکه تلاش این است که برگردانده شوند به ایران؟

راستش قرار بود برگردند. دانشگاه شیکاگو هم چهار­ پنج سال پیش موافقت کرده بود که من بروم اینها را تحویل بگیرم و برگرداندم به ایران. بعد به‌خاطر برخی از مسایل، سازمان میراث فرهنگی می‌خواست یک نفر دیگر را معرفی کند که دانشگاه شیکاگو نپذیرفت. بعد خودشان تصمیم گرفتند سیصدتا سیصدتا بیاورند. محموله‌ی اول را که آوردند چون با بوق و کرنا در ایران و آمریکا همراه بود، باعث شد که یک عده سودجو بلافاصله دادخواستی به دادگاه بدهند که ایران در فلان بمب‌گذاری دست داشته و ما خسارت می‌خواهیم. دادگاه در آغاز، متاسفانه بدون حضور وکیل ایران نتیجه می‌گیرد که این کتیبه‌ها باید حراج بشود که در دانشگاه شیکاگو، میراث فرهنگی این دفعه دوباره درخواست استیناف داده‌اند. حالا رفته به محکمه‌ای بالاتر. امیدوارم که سرانجام‌اش این باشد که برگردد به ایران. چون دانشگاه شیکاگو هم خیلی تلاش می‌کند که اینها را به ایران برگرداند و نگذارد که حراج بشوند.

یعنی فکر می‌کنید که الان هنوز آن خطر وجود دارد، یا اینکه از لحاظ قانونی مشکل حل شده؟

اینها می‌خواهند حتا تا دادگاه فدرال هم پرونده را ببرند. این یک جریانی است که ممکن است ده سال، پانزده ‌سال طول بکشد. ولی امیدوارم سرانجام به ایران برگردد. دانشگاه شیکاگو هم همین را می‌خواهد.

جدا از این خطری که وجود دارد، شما فکر می‌کنید که اگر این لوح‌های گلی هخامنشی تعدادی‌شان در دانشگاه شیکاگو بمانند، به نفع شناساندن تاریخ ایران خواهد بود، یا اینکه فکر می‌کنید بهتر است همه‌ی اینها به ایران برگردد، مخصوصا با شرایطی که این اشیاء در ایران نگه‌ داشته می‌شود و امکاناتی که از آنطرف در دانشگاه شیکاگو وجود دارد برای نگهداشتن‌شان؟

مشکلی است که به این سوال پاسخ دهم. دانشگاه شیکاگو خیلی جای خوبی است. ولی در حال حاضر غیر از استاد استالپر که بیشتر وقت‌اش را مجبور است روی مسایل بابلی نو بگذارد، محقق دیگری نیست که جای ایشان را بگیرد و بنشیند این کتیبه‌ها را بخواند. من هم که در ایران هستم و کتیبه‌ها در اختیارم ندارم تا بخوانم. این است که من نمی‌دانم. آنجا بماند از بعضی نظرها سالم‌تر است. اینجا اگر بیاید، خب من می‌توانم خودم بخوانم و یک‌­ دو­سه نفری هم شاید بتوانم پرورش بدهم که کار را ادامه بدهند که پس از من و آقای استالپر، این کار روی زمین نماند.

این لوح‌ها الان آنجا در معرض دید مردم هستند، یا اینکه در آرشیو نگهداری می‌شوند؟

نه، در معرض دید مردم نیستند. چون دارد عکسبرداری می‌شود. هیچوقت هم در معرض دید عموم نبوده، چون چیزی نیست که برای عموم باشد. کاری است تخصصی و یک پژوهشگر باید بنشیند ساعت‌ها روییش کار بکند تا بتواند کتیبه‌ای را بخواند و آماده بکند برای ارائه کردن به دنیای دانش.

به صورت چند نمونه هم برای دید عموم نگذاشته‌اند؟

نه، نگذاشته‌اند. تا جایی که من دیدم در سه سال پیش، توی ویترین‌هایشان هیچ چیز نداشتند. علاوه بر آن چیزهایی که در خزانه تخت‌ جمشید پیدا شدند که بخش اعظم‌اش را شادروان کامرون چاپ کرده، این لوح‌ها تنها اسنادی هستند که خرده‌هایی از آن مانده تا اطلاعات دقیقی به ما بدهند. ما از دنیای قدیم ایران هیچ سند و مدرکی به آن صورت از خود ایران نداریم.
اینها گنجینه‌ای است برای بهترشناختن واژه‌های ایرانی، زبان ایلامی، تاریخ اداری و جغرافیای هخامنشی، نام‌نامه‌ی ایرانی و خارجی‌هایی که آنجا هستند. هیچ سند دیگری ما نداریم که به ما چنین اطلاعات عظیمی بدهند و متاسفانه چه بگویم. عدم تمایل دوستان ایرانی به شناختن این مسایل باعث می‌شود که اینها در گمنامی باقی بمانند و من نمی‌دانم آینده‌شان چه خواهد بود.