در خیابان‌های هاوانا چه خواهید شنید؟

رضا علامه‌زاده

در اصلی‌ترین خیابان هاوانای کهنه که مرکزی‌ترین محله‌ی هاواناست، نوای موسیقی در تمام روز و شب قطع نمی‌شود. در همین محله و در حوالی هتل‌ها و کافه‌ها و رستوران‌هایی که جفت هم قرار گرفته‌اند، فاحشه‌های جوان به دنبال توریستی شهوت‌ران، جیب‌برها به دنبال مسافری بی‌حواس، و موادفروشان به دنبال معتادی خمارند.

این تصویری است که هر توریستی بلافاصله در هاوانای کهنه به ذهن می‌سپارد. در پشت این ظاهر، اما هزاران مردم عادی رهگذر، صدها دستفروش و کارگر هتل و ظرفشوی رستوران قرار گرفته‌اند که با روزی ۱۶ ساعت کار مداوم، توان تأمین زندگی ساده‌شان را ندارند.

به همه‌ی این‌ها گروه‌های موسیقی کوچک چهار پنج نفره را نیز بیفزایید که هر کدام با یکی از رستوران‌ها و کافه‌ها و هتل‌های هاوانای کهنه قرارداد دارند و تصویر این قدیمی‌ترین محله هاوانا را با ضرب موسیقی‌شان کامل می‌کنند.

هر کدام از این گروه‌های کوچک موسیقی، نامی برای خود و حتی یکی دو سی‌دی از آثارشان برای عرضه به کسانی که برای رفع خستگی و عطش دمی در کافه‌ای می‌نشینند، یا رهگذرانی که لختی جلو رستورانی به شنیدن آوای موسیقی آن‌ها پا سست می‌کنند، در اختیار دارند.

اما اگر با موسیقی این سرزمین آشنا باشید به راحتی در می‌یابید که تمام ترانه‌هایی که می‌خوانند و نواهایی که می‌نوازند اجراهای دوباره و چندباره از آثار نامداران موسیقی کوباست که قدمت‌شان به سه، چهار دهه‌ی پیش از انقلاب کوبا می‌رسد؛ یعنی ۹۰-۸۰ سال پیش.

انریکه خورین

یکی از آهنگ‌های چاچاچا با صدای خالق این موسیقی و رقص مشهور آن، «انریکه خورین» متعلق به همان زمان است. موسیقی و رقص چاچاچا که در دهه‌ی ۵۰ میلادی قرن گذشته جهان موسیقی را فتح کرد، توسط انریکه خورین در سال ۵۱ در هاوانا خلق شد و با سرعتی شگفت‌آور از طریق مکزیک به آمریکا و از آن‌جا به اروپا و سایر نقاط جهان رسید.

انریکه خورین که به همراه ارکستر اختصاصی‌اش حالا به معروفیتی جهانی دست یافته بود، ترانه‌های بسیاری در سبک موسیقیایی چاچاچا ساخت و حتی آن‌ها را با ارکستر سمفونیک بوستون و نیویورک ضبط و به بازار عرضه کرد.

در هاوانای کهنه، کم نیستند توریست‌های مسن‌تری که با چاچاچا آشنایند و در وسط خیابان، جلو کافه‌ای به این آهنگ می‌رقصند! مضمون ترانه‌های همراه با این موسیقی چیزی بیش از ضرب و ریتم در کلام نیستند و سرایندگانشان، گرچه در خلق موسیقی خلاق بوده‌اند، ولی چیزی از ترانه‌سرایی به معنی امروزه‌اش نمی‌دانستند!

برخی از این گروه‌های موسیقی کوچک که ریشه در روستاهای کوبا دارند، بیش از همه نواهایی را می‌نوازند که در تقسیم‌بندی سبک‌های موسیقی کوبا «پونتوی کوبایی» نامیده می‌شود؛ نوعی موسیقی محلی به زبان خودمان، یا «کاونتری میوزیک» به زبان آمریکایی‌ها.

این موسیقی ساده، ریتم برش ساقه‌ی نیشکر در مزارع و ضرب سابش قهوه در کارگاه‌های محلی را دارد و اشعار آن از زندگی و مسایل روزمره می‌گوید. ترانه‌ها گاهی از بسیاری سادگی گیرایی چشمگیری دارند و به ترانه‌های فلامنکوی کولی‌های جنوب اسپانیا نزدیک می‌شوند.

این نزدیکی البته بی‌ریشه نیست. آن‌ها که در موسیقی کوبا تدقیق کرده‌اند بر این باورند که موسیقی فلامنکو از طریق جزایر قناری به کشورهای منطقه کاراییب و در نتیجه به کوبا رسید و در شکل‌گیری پونتوی کوبا نقش داشت. همین امروزه در جزایر قناری گروه‌های موسیقی محلی وجود دارند که همین موسیقی را می‌نوازند با همین نام «پونتوی کوبایی»

یک افسانه‌ی کوبایی این رابطه را به زیبایی بیان می‌کند:
«قرن‌ها پیش قایقی از اسپانیا به کوبا رسید که محموله‌اش گیتار بود. گیتار، شاد و گرم با سیم‌هایش زندگی را می‌نواخت. از این روست که مردم هرگز این زن چوبی را فراموش نمی‌کنند. عود که عاشق این زن بود، اسپانیا را ترک کرد و به کوبا آمد مثل سانچو بدون دن کیشوت!

روزی غمگین، مثل آفتاب به وقت غروب، در جنگل صدای پرنده‌ای را شنید و همانجا گیتار را در آشیانه‌ی پرنده یافت. سخت در آغوشش کشید و این گونه بود که پونتوی کوبا متولد شد با نوای سازی که هم گیتارست و هم عود با نام «ته‌رس»

موسیقی دیگری که در هاوانای کهنه به گوش شما می‌رسد ترانه‌های لطیف عاشقانه‌اند که «بولِرو» نامیده می‌شوند.

من در قسمت‌های بعد مجموعه‌ی «دست در دست» به بولروخوان‌های معروف کوبایی که نامی در سطح «نات کینگ کول» و «ادیت پیاف» دارند، به تفصیل خواهم پرداخت. بنابراین در این جا فقط به همین اشاره اکتفا می‌کنم.

بنی موره

اما اگر از من بپرسید صدای روح هاوانا کدام یک از این نواهاست، به راحتی پاسخ می‌دهم: هیچ‌کدام. صدای روح هاوانا سبکی از موسیقی است با نام «سون»

ترانه‌ای «سون» با صدای «بنی موره»، مروارید جزایر کاراییب، کسی که در دایرة‌المعارف موسیقی بزرگ‌ترین خواننده‌ی کوبایی در همه‌ی زمان‌ها تعریف شده است، یکی از بهترین آن‌هاست.

بنی موره که در خانوده‌ای بسیار فقیر به دنیا آمده بود در آغاز جوانی با سرعتی شگفت‌انگیز به شهرتی جهانی رسید و در سال‌های پیش از انقلاب کوبا در کشورهای مختلف کنسرت‌های بسیار موفقی اجرا کرد.

او بر خلاف هنرمندان نامدار زمان خود پس از انقلاب در کوبا ماند و تنها چهار سال پس از آن یعنی در سال ۱۹۶۳، در حالی‌که تنها ۴۳ سال داشت، در هاوانا درگذشت. در مراسم تشییع جنازه‌ی بنی موره بیش از صد هزار نفر از هواداران صدای جاودانه‌اش شرکت کردند.