«شاهنامه، در حد آثار شکسپیر است»

محمد تاج‌دولتی

تابستان امسال دو واقعه‌ی بزرگ فرهنگی­ هنری ایرانی در شهر تورنتو برگزار خواهد‌ شد که انتظار می‌رود توجه بسیاری را به خود جلب کند. فستیوال «تیرگان» که در تاریخ ۱۷ تا ۲۰ ماه ژوییه و چند روزی پس از آن، همایش دوسالانه‌ی انجمن جهانی مطالعات ایران‌شناسی که از ۲۹ ژوییه تا دوم اوت برگزار خواهد شد.

با بهزاد رنجبران در دیدار یک‌روزه‌اش از تورنتو گفت‌وگو کردم. نخست از او می‌پرسم، چه طور شاهنامه‌ی فردوسی، الهام‌بخش وی در ساختن اثری در موسیقی غربی برای ارکستر سمفونی شد؟

شاهنامه‌ی فردوسی نه تنها از جنبه‌ی تاریخی، بلکه از جنبه‌ی دراماتیک‌اش هم مد نظر من بوده است. تنوع داستان‌ها و هم‌چنین شخصیت واقعی افراد اصلی در شاهنامه هر کسی را جلب کرده است و نقاشان و هم‌چنین شاعران مختلف از آن الهام گرفته‌اند.

در سنین نوجوانی این داستان‌ها آن قدر روی من تأثیر عمیقی گذاشته بود که علاقه‌مند بودم به‌عنوان آهنگساز، قطعاتی در این مورد بنویسم. منتها ‌در سن ۱۱­- ۱۰سالگی امکاناتی نداشتم و می‌باید سال‌ها صبر می‌کردم.

این پروژه حدود بیست سال پیش شروع شد و سال ۲۰۰۰، سومین قطعه‌ی این «سه‌گانه پارسی» تمام شد. در حقیقت از یک زبان بین‌المللی که موسیقی کلاسیک باشد من استفاده کردم که این گنجینه‌ی ملی خودمان را در ارتباط با عرصه‌ی جهانی بگذارم.

بهزاد رنجبران/ عکس از زمانه

من فکر می‌کنم شاهنامه نه فقط متعلق به ایرانیان، بلکه متعلق به تمام دنیاست و باید هرچه بیشتر بتوانیم آن را جهانی‌تر کنیم، چون شخصیت‌های داستان، شخصیت‌هایی انسانی هستند که در هر جایی می‌توانند وجود داشته باشند.

این شخصیت ها در شاهنامه اسم‌های ایرانی دارند، ولی خصوصیات انسانی‌شان مشترک با همه جای دنیاست. نکته‌ی دوم این است که شاهنامه یک منبع مهم الهام‌بخش برای من به‌عنوان یک آهنگساز است.

من ترجیح می‌دهم از اسطوره‌های ایرانی الهام بگیرم تا از اسطوره‌های آمریکای جنوبی که برایم بیگانه است. البته اگر در اسطوره های غیرایرانی موضوع، دراماتیک جالبی باشد، برایم جذاب است، ولی جذابیت اسطوره‌های ایرانی برای من خیلی طبیعی‌ست.

البته باید بگویم که موسیقی زبان بین‌المللی‌ست، منتها شیوه‌ی بیان ورنگ‌آمیزی‌ «سه گانه پارسی» و یک‌سری از ملودی‌هایش، رنگ‌آمیزی ایرانی دارد. ولی من قصد هارمونیزه کردن ملودی یا ترانه‌های محلی و یا دستگاههای ایرانی را در این راستا نداشتم، و این «سه‌گانه‌ پارسی» در حقیقت فضای دراماتیک شاهنامه را از نظر من حفظ می‌کند.

کسانی که در اجراهای مختلفی که در گوشه و کنار دنیا داشتید «سه‌گانه پارسی» را شنیده‌اند، عکس‌العمل‌شان چه بوده؟ آیا فکر می‌کنید توانسته‌اید از طریق «سه‌گانه پارسی» هدفی را که داشتید به شنوندگان‌تان منتقل کنید یا نه؟

اتفاقاً وقتی سی‌دی «سه‌گانه پارسی» درآمد، یکی از منتقدین بزرگ آمریکا در مقاله‌اش نوشت که حماسه‌ی بزرگ ملی ایران ازطریق این سی‌دی به ما معرفی شده است. و این برای من یک لوح افتخار بود که از طریق این موسیقی، افرادی با حماسه‌های ملی ایران آشنا می‌شوند.

البته باز تاکید می‌کنم که من از جنبه‌ی دراماتیک به این داستان‌ها نگاه می‌کنم و در آن حالت ملی‌گرایی افراطی نمی‌بینم. چون احساس می‌کنم این گنجینه متعلق به همه‌ی دنیاست. همه‌ی انسان‌ها هرچقدر بیشتر شاهنامه را بخوانند، مثل همه‌ی ما ایرانیان لذت خواهند برد و مانند شکسپیر یا ایلیاد، شاهنامه نیز باید متعلق به همه‌ی جامعه‌ی بشری باشد.

‌‌معمولاً مردم با آثار ادبی کلاسیک از روی متن و کتاب آشنا هستند، و بعد اگر نوعی موسیقی‌ در رابطه با آن آثار ساخته شده باشد، ‌بیشتر‌ با آن آشنا می‌شوند و ‌موسیقی‌ در واقع تکمیل‌کننده است. برای غربی‌ها ظاهراً در مورد «سه‌گانه پارسی» شما باید برعکس باشد. یعنی شاید بسیاری اصلاً با شاهنامه آشنا نیستند، اما موسیقی و اثر کلاسیک شما را می‌شنوند. این رابطه‌ی برعکس را آیا متوجه شده‌اید و موردی برای‌تان به‌وجود آمده است یا نه؟

در دوره‌ای در دهه‌ی ۶۰­-۱۹۵۰، شاهنامه رواج وسیعی بین آکادمسین‌ها داشت، ولی ‌در این میان‌ وقفه‌ای افتاد. اما الان به خاطر هزاره اختتام شاهنامه، یک فرصت طلایی ‌پیش آمده‌ که همه‌ی ایرانیان باید هر نوع امکانی که دارند، در جهت معرفی شاهنامه به‌کار ببرند.

به خاطر جنبه‌ی ملی‌گرایی روی آن تکیه نمی‌کنم، بلکه به خاطر جهانی‌بودنش تکیه می‌کنم که این اثر متعلق به تمام دنیاست و اگر موسیقی من بتواند یک قدم نیز در این راه بردارد، من خیلی خوشحال هستم و برای من یک افتخار ا‌ست.

البته من قطعات دیگری دارم که قطعات مفصلی‌ست، ولی این سه گانه برای من ارزش زیادی دارد. چون برمی‌گردد به آن احساسات شخصی و آن غرور ملی‌ که دارم و می‌خواهم آن را با همه‌ی دنیا شریک بشوم.

در لیست آثارتان، چندتا اثر هم دارید که با الهام ازادبیات معاصر ایران، مثل اشعار نیمایوشیج، شاملو و اخوان ثالث ساخته‌اید. ادبیات معاصر ایران چقدر به شما الهام می‌دهد؟

‌این زمینه‌ای‌ست که بیشتر می‌خواهم کار بکنم. علاقمند هستم همکاری بیشتری با شاعران معاصر یا قرن بیستم ایران داشته باشم. روی ‌اشعار‌ شاعرانی که کار کرده‌ام، یکی رباعیات عمر خیام ‌بوده‌ که قطعاتی با عنوان «آوازهای ابدیت» برای سوپرانو و ارکستر نوشتم یا قطعاتی که روی آثار مولوی است.

سه قطعه هم که اخیراً ساخته‌ام، مجموعه‌ای کوچک است که ‌ملهم از شیراز، اصفهان و دیگری هم از باغ فین کاشان است. به‌خصوص باغ فین کاشان که در حقیقت مرثیه‌ای برای امیرکبیر است. چون همان‌طور که می‌دانیم، امیرکبیر مرد بزرگ تاریخ ایران در حمام فین به قتل رسید و این قطعه نه تنها زیبایی این باغ را توصیف می‌کند، بلکه حزنی را بیان می‌کند که به آدم از سفرش به این باغ دست می‌دهد.

بهزاد رنجبران/ عکس از زمانه

در واقع این احساس شخصی من است که یک حالت مرثیه برای امیر کبیر است. به‌هرحال همه‌ی این‌ها برای من جنبه‌های خیلی شخصی دارند.

شما از سنین نوجوانی برای ادامه‌ی تحصیلات‌تان، به خارج از کشور آمدید. بیشتر سال‌های عمرتان را از سن هجده نوزده سالگی در خارج از کشور گذراندید یا داخل ایران؟

من هجده سالگی آمدم خارج و فقط در طی سی و پنج سال اخیر دو سه بار رفتم ایران. ولی حال و هوای ایران هنوز در ذهن من، خیلی خیلی تازه است. واقعیت‌اش این است که وقتی از آدم‌ها می‌پرسند که شما مال کجا هستید، یعنی کجا به‌دنیا آمدید و کجا بزرگ شدید، مهم این نیست که کجا زندگی می‌کنید، چون آن‌قدر ممکن است تاثیربخش نباشد. ولی ‌محیط زندگی‌ در سنین اولیه، حداقل برای من و برای خیلی‌ها، بسیار اهمیت داشته است.

یکی از قطعاتی که سه هفته پیش در آتلانتا اجرا شد، یک کنسرت پیانو بود که ارکستر سمفونیک آتلانتا سفارش داده بود. برای این کنسرت ‌ مد‌نظرم ساز «درازنای» بود که در تخت جمشید وقتی شخصیت‌های بزرگ می‌آمدند، با ساز «درازنای» ورود این پادشاهان را اعلام می‌کردند و همچنین در تعزیه از این «درازنای» استفاده می‌شده است.

من با الهام از این دو بخش، تخت جمشید و تعزیه، از این ساز و همچنین ساز دف در این کنسرت پیانو استفاده کردم. در واقع سعی می‌کنم اجزای موسیقی و فرهنگ ایران را در زبان خودم بگنجانم.

فکر می‌کنید اگر ادبیات کلاسیک یا ادبیات معاصر ایران، به زبان‌های غیرایرانی ترجمه شده بود، شما را راحت‌تر به هدف‌تان می‌رساند؟ یعنی مردم نخست با متون ادبی آشنا بودند، و بعد با موسیقی و اثر شما آشنا می‌شدند و یا این وضعیتی که الان وجود دارد، کار شما را سخت‌تر نمی‌کند و می‌توانید آن حس و هدفی را که دارید به مخاطب خودتان منتقل کنید‌؟

راستش آرزوی من است که یک‌روزی شاهنامه، مانند شکسپیر، جزو دروس درسی همه‌ی دنیا قرار بگیرد. یعنی شاهنامه در حد ادبی شکسپیر است.

منتها موسیقی به‌خصوص به‌خاطر وسایل ارتباط جمعی وسیعی که موجود است، یک ارتباطِ بلافاصله ایجاد می‌کند که برای شعر مهیا نیست، چون اولاً شعر کلاسیک برای خود ایرانی‌ها هم آسان نیست و اگر از آن‌ها بپرسید، شاید خیلی‌هاشان شاهنامه را نخوانده و یا آشنا نباشند. ولی به طور کلی ما ابیاتش را حفظ کرده‌ایم و می‌توانیم بیانش کنیم و می‌دانیم که شاهنامه در مورد چیست.

من خودم همیشه یک نکته یادم می‌آید که برایم خیلی باارزش بود. یک‌بار وقتی قطعه‌ی «هفتخوان رستم» در کالیفرنیا اجرا شد، بعد از برنامه وقتی داشتم مصاحبه‌ی رادیویی می‌کردم، یک آقایی روی خط آمد و گفت‌ امشب وقتی من برنامه‌ی هفتخوان را با ارکستر سمفونیک شنیدم، آنقدر به من غرور ملی دست داد که می‌خواهم بروم شاهنامه را بردارم و بخوانم و همچنین می‌خواهم این شاهنامه را برای دخترم هم بخوانم و با آن آشنایش کنم. در حقیقت این زمینه‌ای ایجاد می‌کند که بازگشتی به فرهنگ خودمان داشته باشیم.