بروم شادان به فلک...

پیمان برنجی

در روزها‌ی پایانی شهریور سال ۱۳۵۶ قلبی از تپش ایستاد که ملودی‌ها و تنظیم‌های جاودانه‌اش هنوز در خاطره جمعی ایرانیان حفظ شده است؛ ترانه‌هایی چون: بوی خوب گندم با صدای داریوش، پل با صدای گوگوش، شب‌زده با صدای ابی و ...

«واروژ خباندیان» ملقب به «واروژان» در سال ۱۳۱۵ در خانواده‌ای ارمنی متولد شد. در دو سالگی مادرش را از دست داد. بعد از اتمام تحصیلات مقدماتی، وارد مدرسه عالی موسیقی تهران شد و زیر نظر آموزگارانی چون: روبن، گریگوریان و لودویک وازل موسیقی را فرا گرفت. پس از پایان این دوره، با بورسیه‌ای که از رادیو و تلویزیون آن سال‌ها گرفت، راهی ینگه دنیا شد.

«واروژان» در آمریکا مشغول به تحصیل در رشته‌ی «آرانژمان موسیقی و تنظیم آهنگ» شد و در سال ۴۳ به ایران بازگشت. بورسیه‌ی رادیو و تلویزیون، تعهد خدمت در یکی از شهرهای جنوبی را برایش ارمغان داشت. بعد از گذراندن تعهدش، به پایتخت بازگشت. در سال ۱۳۴۷ برای اولین بار برای فیلم «جهنم سفید» به کارگردانی «ساموئل خاچیکیان» موسیقی نوشت.

علاقه‌اش به این حیطه (موسیقی فیلم) باعث شد که این کار را به صورت حرفه‌ای ادامه دهد. در ادامه این تجربیات در فیلم «حسن کچل» ساخته‌ی «علی حاتمی» (۱۳۵۰) که به عنوان اولین فیلم موزیکال سینمای ایران شناخته شده، همراه با بابک افشار، پرویز اتابکی و اسفندیار منفردزاده، موسیقی متن این اثر را خلق کرد. در این فیلم عهدیه، کوروس سرهنگ‌زاده، مهتاب، سوسن و افشین آواز خواندند.

«احمد رضا احمدی» شاعر معاصر، درباره‌ی آشنایی‌اش با «واروژان» می‌گوید:
«در کافه «ری» به واروژان معرفی شدم. شوخ بود. اهل طنز، آرام، مهربان و خجول بود. آن سال‌ها در هنرستان عالی موسیقی تهران درس می‌خواند. سازش پیانو بود. متولد ۱۳۱۵ بود و از همان سال‌ها، قیافه‌ی او بیشتر از سنش به چشم می‌خورد ... طبع والایی داشت و در زمینه‌ی کارش به استادی رسیده بود...»۱

در سال‌های ابتدایی دهه‌ی پنجاه، ذائقه‌ی موسیقی روز ایران کم‌کم به سمت موسیقی پاپ تمایل پیدا کرد و «واروژان» سلطان بی‌رقیب این نوع موسیقی گردید. وی چه با ساخت ملودی و چه تنظیم آثار دیگران، صاحب شناسنامه‌ای پربار در این حیطه شد. «واروژان» برای اولین بار روی ترانه‌ی «بدرود» ایرج جنتی عطایی و صدای ویگن، ملودی ساخت و آن را تنظیم کرد.

زنده‌یاد «بابک بیات» درباره‌ی آهنگ‌سازی «واروژان» می‌گفت:
به جرأت می‌توانم بگویم که واروژان یک عمر در موسیقی ایران جاری است. او یک عمر زحمت کشید تا در موسیقی ترانه‌ای مملکت ما، لحظه‌های زیبا خلق کند.

بسیاری از تنظیم‌کنندگان موسیقی ایران که بعد از واروژان شروع به کار کردند، راه واروژان را ادامه دادند. او آن قدر بی‌عقده بود که پیشرفت هر هنرمندی، او را خشنود می‌کرد. یادم می‌آید وقتی موسیقی فیلم «برهنه تا ظهر با سرعت» را به تنهایی می‌ساختم، او مرتب نگران من بود که مبادا نتوانم کار خوبی ارائه دهم. ولی وقتی موسیقی فیلم را شنید، از جا بلند شد، مرا بوسید و گفت که معلوم است خیلی زحمت کشیده‌ای! و این بوسه و این جمله برای من جاودانه شد...»۲

ازمشهورترین ساخته‌های او می‌توان به این ترانه ها اشاره کرد

آهنگ و تنظیم:
بوی خوب گندم (ترانه‌سرا: شهیار قنبری؛ خواننده: داریوش)
هفته خاکستری (ترانه‌سرا: شهیار قنبری؛ خواننده: فرهاد)
حرف (ترانه‌سرا:شهیار قنبری؛ خواننده: گوگوش)
شام آخر (ترانه‌سرا: شهیار قنبری؛ خواننده: ستار)
پل (ترانه‌سرا:ایرج جنتی عطایی؛ خواننده: گوگوش)
برادر جان (ترانه‌سرا: ایرج جنتی عطایی؛ خواننده: داریوش)
کندو (ترانه‌سرا: ایرج جنتی عطایی؛ خواننده: ابی)
باور کن (ترانه‌سرا: ایرج جنتی عطایی؛ خواننده: گوگوش)
فصل تازه (ترانه‌سرا: زویا زاکاریان؛ خواننده: گوگوش)
شب زده (ترانه‌سرا: زویا زاکاریان؛ خواننده: ابی)
گهواره (ترانه‌سرا: زویا زاکاریان؛ خواننده: گوگوش)

و مشهورترین تنظیم‌ها:
قصه‌ی دو ماهی (ترانه‌سرا: شهیار قنبری، آهنگ‌ساز: بابک افشار، خواننده: گوگوش)
جمعه (ترانه‌سرا: شهیار قنبری، آهنگ‌ساز: اسفندیار منفردزاده، خواننده: فرهاد)
مرد تنها (ترانه‌سرا: شهیار قنبری، آهنگ‌سازاسفندیار منفردزاده، خواننده: فرهاد)
جنگل (ترانه‌سرا: ایرج جنتی عطایی، آهنگ‌ساز: بابک بیات، خواننده: داریوش)
بن‌بست (ترانه‌سرا: ایرج جنتی عطایی، آهنگ‌ساز: بابک بیات، خواننده: داریوش)
گنجشکای خونه (ترانه‌سرا:اردلان سرفراز، آهنگ‌ساز:شماعی زاده، خواننده: گوگوش)
مرداب (ترانه‌سرا: اردلان سرفراز، آهنگ‌ساز: شماعی زاده، خواننده: گوگوش)
دو پنجره (ترانه‌سرا:اردلان سرفراز، آهنگ‌ساز: شماعی زاده، خواننده: گوگوش)

عمده‌ترین آثار در سینما:
دشنه (فریدون گله، ۱۳۵۱)
صبح روز چهارم (کامران شیردل، ۱۳۵۱)
فدایی (رضا علامه‌زاده ۱۳۵۱)
غریبه(شاپور قریب، ۱۳۵۱) شهر قصه (منوچهر انور، ۱۳۵۲)
ذبیح (محمد متوسلانی، ۱۳۵۴)
شب غریبان (فرزان دلجو و امیر مجاهد، ۱۳۵۴)
همسفر(مسعود اسداللهی، ۱۳۵۴)
نازنین (علیرضا داودنژاد، ۱۳۵۵)
سریال سلطان صاحبقران (علی حاتمی)
سریال طلاق (مسعود اسداللهی)

«واروژان» در سال ۱۳۵۲ به خاطر ساخت موسیقی فیلم «صبح روز چهارم» در دوره‌ی پنجم جشنواره‌ی « سپاس» جایزه این جشنواره را از آن خود کرد. در آن شب در سالن «آریا شرایتون» وی حضور نداشت؛ چون باوری به برنده شدن خویش نداشت.

وی در گفتگویی۳ که پس از دریافت جایزه با وی انجام شده بود، در پاسخ به این سؤال که «کی متوجه شدی که برنده شده‌ای؟» گفت:
بعد از خاتمه مراسم... در چاتانوگا بودم که آقای خسرو پرویزی آمد و خبر را به من داد.
وقتی از او پرسیدند: «چرا اقلاْ از تلویزیون نگاه نمی‌کردی؟»
گفت: «شهامتش را دارم بگویم که دلهره داشتم و می‌ترسیدم روی صحبت‌هایی که شده بود و پیش‌داوری‌هایی که این جا و آن جا می‌شد. فکر می‌کردم آقای چکنواریان برنده خواهد شد.»
و آن گاه که از او درباره‌ی حال و روزش بعد از خبردار شدنش پرسش شد، این چنین پاسخ داد:
«چون هیچ انتظارش را نداشتم، ماتم برد و تا مدتی در سکوت و خلسه بودم. بعد که «تقی مختار» و دیگران هم آمدند و خبر بیشتر تأیید شد، باورم شد. من یک کاری در «صبح روز چهارم» کرده بودم و توقعی هم نداشتم. مضافاْ به این که فیلم «بیتا» را هم ندیده بودم که مقایسه‌ای بکنم بین کار خودم و آهنگ‌سازش چکناواریان.»

در روزهای پایانی شهریور ۵۶ « واروژان» در استودیو، هنگام ضبط موسیقی فیلم «بر فراز آسمان‌ها» که «محمد علی فردین» سازنده‌اش بود، دچار حمله‌ی قلبی شد و در بیمارستان جم بستری گردید.

و عاقبت در بیست و ششم شهریورماه، رخت از جهان فرو بست و مصداق ترانه‌ای شد که «ابی» در فیلم آخرش بر فراز آسمان‌ها، فریاد می‌کرد:
بروم شادان به فلک
دور از غم‌ها
دور از همه کس ...

زنده‌یاد «بابک بیات۴» در این باره می‌گفت:
وقتی که مُرد، طبق رسوم ارامنه باید او را با بهترین لباسی که داشت، دفن می‌کردند.
وقتی در تابوت را باز کردند، واروژان را در کت و شلوار تیره‌ای دیدم که تنها لباسی بود که داشت و آن را می‌پوشید... آرامش واروژان در آن لحظه آن قدر تکان‌دهنده بود که همین لحظه هم بغض گلوی مرا می‌فشرد. با دیدن جسم بی‌جان واروژان در تابوت، دگرگون شدم و حالم به هم خورد... مرگش را باور نداشتم و تا یک سال بعد از مهر ۵۶، در خانه‌اش می‌رفتم؛ جلوی پنجره‌اش می‌ایستادم و به خانه زل می‌زدم و هر لحظه منتظر بودم که بیرون بیاید و بگوید:
«بابک بیات همیشه سر ساعت می‌آید...»

منابع:
۱- ماهنامه گزارش فیلم، سال دهم، شماره ۱۳۴، صفحه ۶۳
۲ و ۴- ماهنامه گزارش فیلم، سال دهم، شماره ۱۳۴، صفحه ۶۴
۳- مجله فیلم و هنر، شماره ۴۳۵، خرداد ۱۳۵۲
دانش‌نامه سینمای ایران، عباس بهارلو، سال ۱۳۸۳، ص ۴۸۷