«موسیقی سنتی ایران متحول نشده است»

محمد تاج‌دولتی

پری برکشلی، موزیسین و پیانیست / عکس: محمد تاج‌دولتی

صحبت از ایستایی یا تحول موسیقی سنتی ایران همیشه از بحث‌هایی بوده که موافقان و مخالفان زیادی داشته است.

با پری برکشلی موزیسین، پیانیست و استاد سابق این رشته درباره‌ی درباره تحول موسیقی سنتی ایرانی و مقایسه‌ی آن با موسیقی غربی گفت‌ و ‌گو کرده‌ام.

نخست درباره تحقیقی که در این‌ باره انجام داده است و حاصل این تحقیق را چندی پیش به صورت مقاله‌ای با عنوان «هنر سینه‌به‌سینه و خط موسیقی» منتشر کرده، می‌پرسم.

موسیقی ایرانی که یک هنر سینه به سینه است و هنر موسیقی کلاسیک غربی را که هنر به ثبت رسیده است، با همدیگر مقایسه می‌کنم و در این مقایسه معیار ارزشی قایل نمی‌شوم که کدام موسیقی مهم‌تر است و کدام موسیقی ارزش کمتری دارد.

از این واقعیت صحبت می‌کنم که با وجود آن‌که گفته می‌شود از زمان ساسانیان موسیقی ایرانی چنین و چنان بوده است، اما مدارک مکتوبی در این مورد نداریم که ثابت کند موسیقی ایرانی از آن موقع تحول پیدا کرده است.

در حالی ‌که در غرب، وقتی موسیقی شروع به تحول کرد مجبور شدند برای آن خطی ایجاد کنند تا مشخص شود که چه تحولاتی شکل گرفته است.

شما تحولات موسیقی غربی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

غرب، این اصل را محور قرار داد که موسیقی مثل همه هنرهای دیگر برای این‌که تحول پیدا کند، باید در جامعه مطرح شود. هنر، موقعی در جامعه مطرح می‌شود که پشتیبان داشته باشد.

اگر به تاریخ موسیقی غربی نگاه کنید، می‌بینید که کلیسا یکی از پشتیبانان موسیقی در تمام دوران در غرب بوده است. در زمان رنسانس و در دوره‌ی ملوک‌الطوایفی خان‌های بزرگ بودند که از موزیسین‌ها حمایت می‌کردند و به این ترتیب موسیقی مطرح می‌شد.

ضمن این‌که کلیسا هم به حمایت خود ادامه می‌داد. همین‌طور تا قرن نوزدهم که این حمایت از سوی پادشاهان صورت گرفت و حمایت کلیسا هم در کنار آن ادامه داشت.

در مورد موسیقی ایران، همان‌طور که در کتاب پدر من که درباره تاریخ موسیقی ایرانی و تاریخ ردیف نوشته، آمده است: «طبق مدارکی که داریم تاریخ موسیقی ایران به دوره‌ی ساسانیان می‌رسد. زمان ساسانیان موسیقی به دلایل مختلف، پدیده‌ی بسیار مهمی بوده است».

اما ما هیچ نوشته‌ای از آن دوران نداریم که بدانیم موسیقی آن زمان چگونه بوده است. بعد از آن با آمدن اسلام به ایران، نه تنها از موسیقی حمایت نکرد، بلکه آن ‌را تحریم کرد و موسیقی به هنری با مخاطبان جوامع کوچک تبدیل شد.

یعنی به جای آن‌که در اجتماع مطرح شود، در جوامع کوچک و بین برگزیدگان جوامع در مجالس کوچک مطرح می‌شد. در نتیجه، موسیقی سنتی ایرانی با این‌که از ظرافت‌های زیادی برخوردار است که شنیدن آن بسیار مطلوب و دل‌انگیز است، اما تحول پیدا نکرده است.

یعنی ما نمی‌توانیم بگوییم موسیقی ما در دوره ساسانی این‌گونه بود، در دوره مغول تفاوت داشت و یا در دوره صفویه هم نوع خاصی بود. تنها می‌توانیم بگوییم مثلاً در دوره مشروطیت، در تصنیف‌سازی تغییراتی داشته‌ایم.

امروزه با‌ز هم موسیقی تک صدایی ما با نوازنده‌هایی مطرح است که می‌گویند این نوازنده تبحرش در نوازندگی این‌گونه است یا آن دیگری، بهتر است. ولی تحولی نمی‌بینیم و موسیقی سنتی، مثل شیئی‌ نفیس که در موزه باقی مانده، همان‌طور دست نخورده است.

پری برکشلی، موزیسین و پیانیست / عکس: محمد تاج‌دولتی

آیا تفاوتی در تاریخ ۱۰۰ ساله اخیر بین موسیقی مثلاً ابوالحسن ‌صبا یا درویش‌خان با موسیقی‌ای که به طور مثال الان حسین ‌علیزاده ارایه می‌کند، نمی‌بینید؟ تحولی وجود نداشته است؟

هنگامی‌ که در این دانشکده تدریس می‌کردم، علیزاده یکی از دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا در گروه موسیقی بود و به عقیده من بین افرادی که می‌شناسم ـ که طبیعتاً شناختی محدود است ـ و الان دست ‌اندر‌ کار موسیقی سنتی هستند، یکی از با استعدادترین‌شان است.

در آهنگ‌هایی که می‌‌سازد مقداری ریتم‌هایی جدید به کار می‌برد. چند سال پیش که کار او را در پاریس شنیدم، خیلی خوشم آمد. بنابراین می‌توانم بگویم سعی می‌کند کارهای جدید ارایه بدهد که خوب است.

اما باید درها را باز بگذاریم و از تعصبمان کم کنیم و اجازه بدهیم چه در زمینه موسیقی سنتی و چه در زمینه‌های دیگر موسیقی هنرمندان کار کنند و موسیقی آن‌ها بین مردم ارایه شود و از بین همه‌ی این‌ها تاریخ غربال بکند، آن‌چه خوب است ماندگار بشود و آن‌چه بد است به فراموشی سپرده شود.

کدام یک از انواع دیگر موسیقی ایرانی، در مقایسه با موسیقی که در حال حاضر در ایران به نام موسیقی سنتی مطرح است، می‌توانند ظرفیت رشد بیشتر و جهانی شدن داشته باشند.

یک مثال برای شما بزنم. یک آهنگ‌ساز مجارستانی در قرن بیستم به نام بلا ‌بارتوک وجود دارد. این شخص در تاریخ موسیقی غرب، شخصیت مهمی است به خاطر این‌که موجب از بین رفتن تونالیته‌ شد. ولی ضمن این کار یک محقق موسیقی هم بود، یعنی رشته‌ی موزیکولوژی هم با بارتوک شروع شد.

این آهنگ‌ساز با حضور در روستاهای اروپای شرقی و مناطق دیگر، ترانه‌های محلی را جمع‌آوری می‌کرد و حتی تا شمال آفریقا رفت و موسیقی‌های عربی را هم جمع‌آوری کرد.

این محقق موسیقی سپس از نظر ریتمیک، ملودی و از نظر حال و هوای موسیقی روی این‌ها کار می‌کرد. قطعاتی که وی ساخته بسیار مهم و زیبا است، ضمن آن‌که قطعات دیگری ساخته است که اصلاً ربطی به فولکلور ندارد.

می‌گویید جهانی شدن، نمی‌خواهم راه‌حل ارایه دهم چون راه‌ نشان‌دهنده نیستم‌. اما منظور من این است که آهنگ‌سازانی که در زمینه موسیقی جهانی کار می‌کنند، می‌توانند از موسیقی‌های محلی و سنتی ایران استفاده کنند و یک موسیقی چند صدایی با آن بسازند.

در این زمینه اسم علیرضا مشایخی را می‌آورم که یکی از همکاران نزدیک من است و قطعات زیادی از او نواخته‌ام. ایشان چند سالی است که در ایران زندگی می‌کنند و در طی این مدت کلی نت موسیقی بر مبنای چند صدایی و با استفاده از موسیقی سنتی نوشته است.

برخی بر این عقیده هستند که موسیقی سنتی ایران را به‌خصوص در زمینه سازهایی که در آن به کار می‌رود باید حفظ کرد و نگه داشت. برخی دیگر هم معتقدند که ورود سازهای غربی به موسیقی ایران می‌تواند کمک بکند تا این موسیقی غنی‌تر شود و ظرفیت بیشتری داشته باشد. نظر شما چیست؟

فرض کنید به‌ جای کمانچه، ویلون بیاورند و همان کار کمانچه را انجام بدهند، هیچ فایده‌ای ندارد. تنها فرقش این می‌شود که کمانچه که صدای خاص و برای خود شخصیتی دارد با ویلون که سازی است که شخصیت و صدای متفاوتی دارد، عوض شود.

اگر هر دو باشند چه؟

می‌تواند باشد، چه اشکالی دارد. از علیرضا مشایخی مثال ‌زدم، ایشان یک قطعه برای پیانو و ساز‌های کوبی ایرانی یعنی تمبک و دف نوشته است.

من این قطعه را در ورسیون سازهای کوبی غربی در فرانسه اجرا کردم، چون در فرانسه تمبک‌نواز و دف‌نواز به اندازه کافی وجود نداشت.

بنابراین قطعه پیانوی این موسیقی ربطی به موسیقی ایرانی نداشت. ولی اگر با دف و تمبک اجرا شود، مخلوطی از این دو خواهد بود و من هیچ اشکالی نمی‌بینم.

نکته دیگر این‌که تعداد نوازندگان موسیقی ایرانی کم است، چون موسیقی ما یک صدایی است. اگر زمانی موسیقی ما چند صدایی بشود، طبعاً تعداد نوازنده‌ها بیشتر خواهد شد و احتمال این‌که بشود ارکسترهای بزرگی هم درست کرد، خواهد بود.

همان‌طور که گفتم موسیقی ما باید تحول پیدا کند‌. تا زمانی که یک نوع تعصب برای نگه‌داری موسیقی به همین شکل و صورت باشد، تا وقتی که ردیف را همان‌طور که از استاد آموختیم، بنوازیم و هیچ چیز را نه اضافه کنیم و نه کم، این موسیقی تحول پیدا نخواهد کرد.

البته موسیقی سنتی هم لازم است و باید به این شکل بماند اما ضمناً باید اجازه داده شود تا تحول هم پیدا بکند. از نظر من، قدم اول، قدم اجتماعی است، یعنی موسیقی باید در جامعه ما مطرح شود، مثل موسیقی همه‌ی دنیا و نوازنده‌های موسیقی ایرانی نباید فرض را در این بگیرند که چون ردیف را می‌دانند همه چیز را می‌دانند.

باید در آکادمی‌های موسیقی‌های غربی تکنیک آهنگ‌سازی، درس‌های هارمونی و تجزیه و تحلیل آثار آهنگ‌سازان غربی را مطالعه کنند و یاد بگیرند.

این‌ها نباید فکر کنند که اگر این‌کار را انجام بدهند به موسیقی سنتی ایران لطمه زده‌اند. اگر این کار شروع شود حتماً تحولاتی ایجاد خواهد شد.