سه مرحله در تاریخ اخیر شیعه

محمدرضا نیکفر

شنیدن فایل صوتی

در کانون رابطه‌ی اسلام با عصر جدید و تجدد، مسئله‌ی دولت قرار دارد. در این رابطه، در بُعد اجتماعی، مسئله‌ی دیگری برای اسلام مطرح است که همانا مسئله‌ی زن است. هیچ موضوع دیگری چون این دو موضوع، ذهن رهبران و ایده‌پردازان دینی را به خود مشغول نداشته و اگر داشته، فرع این دو موضوع بوده است.

مفهوم سنت در اسلام
چارچوبی که ناظران بیرونی معمولاً برای رابطه‌ی اسلام با عصر جدید در نظر می‌گیرند، سنت و مدرنیت است. الهیات سیاسی اسلامی خود مسائلش را در این چارچوب مطرح نمی‌کند و در این مورد تا حد بسیاری حق دارد. برای این الهیات قدرت مطرح است، نه سنت. سنت تابع قدرت است. اسلام رابطه‌ای بس منعطف‌تر از یهودیت و مسیحیت با سنت دارد. انعطاف اسلامی، مصلحتِ قدرت است. سنت در اسلام از ابتدا زیر عنوان قدرت مطرح بوده است. در همان صدر اسلام اختلاف نظر بر سر سنت اختلاف نظر بر سر شیوه‌ی فرمانروایی بوده و اینکه کدام قبیله و خاندان فرمانروایی کند. اختلافها هیچ مضمون جدی دیگری نداشته‌اند.

مسئله‌ی دین‌پیشگان
در آستانه‌ی ورود به عصر جدید، آنچه سران دینی را در قلمرو اسلام به واکنش وامی‌دارد، جهان‌شناسی جدید نیست. مسئله رهبران دینی این نیست که نه خورشید گرد زمین، بلکه زمین گرد خورشید می‌چرخد. مسئله‌ی آنان سیاسی محض است. آنان به کیهان‌شناسی، زیست‌شناسی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی توجهی ندارند. قدرت، قدرت، قدرت: همه چیز فرع مسئله‌ی قدرت است. هیچ نشنیده‌ایم که در حوزه‌ی علمیه‌ی اسلامیه بر سر درک جدید از فیزیک آسمان بحثی جدی درگیرد.

اهمیت اقتصاد سیاسی دین
آنچه به عنوان انقلاب اسلامی می‌شناسیم، یک سر از دل چاهی به نام سنت بیرون نجهیده است. این پدیده، مدرن است و فقط به عنوان پدیده‌ای مدرن فهم‌شدنی است. پی گرفتن ریشه‌های فکری رهبران آن در اعصار گذشته اهمیتی بیشتر از تاریخ کیمیاگری برای فهم شیمی مدرن دارد، اما تنها در آن اعماق پی‌جوی راز انقلاب شدن تقلیل یک پیکربندی پیچیده به یکی از اجزای آن، غفلت از فعلیت نزدیک آن جزء و توضیح تمامی حال آن از راه پیشینه‌ی دور آن است.

فصل مفصل هر پیشینه‌شناسی روحانیت حاکم و ایدئولوژی آن بایستی به بررسی حوزه‌ی دینی در عصر پهلوی اختصاص یابد. برای شناختن این حوزه اقتصاد سیاسی دین می‌تواند ابزارهای مفهومی کارآمد و امکانهای تحلیلی راه‌گشایی در اختیار بگذارد. مهمترین کاری که در این رابطه از اقتصاد سیاسی دین برمی‌آید، دادن طرحی از تاریخ اقتصادی حوزه‌ی دینی در عصر جدید است. چون در چارچوب این گفتارها به دلیل تنگی جا و گاه، سخن گزیده می‌گویم، از میان مجموعه‌ی مباحثی که در اینجا مطرح می‌توانند باشند، برای این بخش و بخش بعدی موضوعی را برگزیده‌ام که اهمیت روشی فراوانی دارد: وجود سه مرحله در حیات حوزه‌ی دینی در عصر جدید ایرانی. این سه مرحله را با نامهای تشیع قجری، تشیع پهلوی و تشیع حاکمیت پس از انقلاب اسلامی مشخص می‌کنیم.

تبار شیعه‌‌گری امروزین
شیعه‌ای که اینک می‌شناسیم، تشیع صفوی نیست، تشیع دوران قاجار نیست، تشیع خاصی است که سلف آن تشیع دوران پهلوی است. کالای دینی موجود همان کالای دورانهای کهن نیست. رد آن را در اعصار کهن جستن، ژرف‌بینی گمراه‌کننده‌ای است. شیعه‌‌ی مؤثر معاصر ، شیعه‌ی پهلوی است؛ آن شیعه‌ای است که به عنوان مذهب مرکز، تمرکز و انسجام خود را مدیون برپایی دولت مرکزی مدرن در متنی سرمایه‌دارانه است.

مشکل اصلی از دید حوزویان
قم محصول دوران پهلوی است. این نکته به سادگی در شرح تاریخ انقلاب اسلامی فراموش می‌شود. در این دوران مشکل اصلی اجتماعی از نظر حوزویان آزاد شدن زنان است. در کانون چیزی که به نام فساد مطرح می‌شود، گسستن قیود سنتی بر دست و پای زن نشسته است. بقیه‌ی موضوع‌های مطرح سیاسی برای حوزه‌ی دینی موضوع‌هایی هستند که از ناسیونالیسم می‌آیند و امکان ترجمه به زبان دینی داشته‌اند. مسئله‌ی اسرائیل به‌عنوان نمونه مسئله‌ای است مطرح برای ناسیونالیسم، اما دارای این امکان که به زبان دینی ترجمه شود و به دعوای کهن اسلام و یهودیت گره خورد.

دین امروز، دین نفتی است
از منظر تفکر کلیشه‌ای مبتنی بر تضاد امر موهومی به نام سنت با امر موهومی به نام مدرنیته، بایستی با رشد ساختارها و نهادهای مدرن نیروهای سنت‌گرا ضعیف شوند. ایران نشان می‌دهد که چنین نیست. بایستی منظور از آن مفاهیم را روشن کرد و از آن کلیشه دست برداشت. پیکربندی سنتی که حوزه‌ی دینی متولی آن است، درست در همین دوران مدرن رخ داده است.

تحولات اجتماعی و نیز برخی تحولات فرهنگی دوران پهلوی نه تنها از رونق دین نمی‌کاهند، بلکه کلیت سرمایه‌ی دینی را به شدت تقویت می‌کنند. دین رونق می‌یابد و بنگاه دینی امکان آن را می‌یابد که دست به سرمایه‌گذاری‌های کلانی بزند، که با وجود افت نرخ سود دینی حجم کلی سود را بالا برد. تجربه‌ی این سرمایه‌گذاری بود که روحانیت شیعی را به جایی رساند که به سوی بزرگترین پروژه‌ی تاریخ خود خیز بردارد: مقابله با کاهش عمومی نرخ سود از راه تصرف دولت، از طریق دولتی کردن سرمایه‌ی دینی به امید دینی شدن سرمایه‌ی دولتی. با تحقق این پروژه دین و نفت درهم‌آمیختند. عاملیت خودکار دین، اینک بیش از گذشته برکنده از سنتهایی است که در تاریخ ایده‌ها پی‌جویشان می‌شویم.