منطق مبادله میان حوزه‌ی دین با حوزه‌های سیاست و اقتصاد

محمدرضا نيکفر

شنیدن فایل صوتی

گفتیم که در جامعه به عنوان نظامی از نیازها وظیفه‌ی تولید و بازتولید نیازهای دینی بر عهده‌ی حوزه‌ی دینی است. این حوزه خود را در مقام قضاوت درباره‌ی مجموعه‌ی نیازهای انسانی می‌گذارد. همین امر جایگاه آن را در نظام نیازها تعیین می‌کند.

زنجیره‌ی دین-سیاست
درست است که نقش اصلی دین در این نظام قضاوت و هنجارگزاری است، اما این وظیفه را از پشت پرده انجام نمی‌دهد. دین حضور فعالی در بازار دارد و آن هنگام می‌تواند نقش اصلی‌اش را پیش برد، که سکه‌اش خریدار داشته باشد. دین بانفوذ دینی است که سکه‌اش مدام در گردش باشد. گردش آن در رابطه با ارز حوزه‌ی قدرت سیاسی را به صورت زیر نمایش می‌دهیم:

R-P-R-P-R-P ...

در اینجا زنجیره‌ای را می‌بینیم که حلقه‌ی آغازین آن دین ® است، در مبادله با حوزه‌ی سیاست (P) ارز دینی به صورت ارز سیاسی درمی‌آید. این تبدیل در خود حوزه‌ی دینی صورت می‌گیرد، یعنی حوزه‌ی دینی ابتدا سیاسی شده، به ارز خود صورتی سیاسی می‌دهد و پس آنگاه با این سرمایه‌ی سیاسی وارد بازار مبادله با حوزه‌ی سیاست می‌شود.

مبنا بودن سیاست در رابطه‌ی دین-سیاست
در رابطه‌ی R-P ارزش مشترک سیاست است. در رابطه‌ی معکوس P-R نیز سیاست مبناست. استدلال: در اینجا ارزی سیاسی به ارزی دینی تبدیل می‌شود. سیاست ارزی سیاسی را می‌دهد و می‌خواهد در قبال آن سیاست بستاند. خود سیاست دست به exchange نمی‌زند، مبادله در درون حوزه‌ی دینی صورت می‌گیرد. در آنجا ارزشی سیاسی ترجمان دینی پیدا می‌کند و سپس مجددا از زبان دینی به زبان سیاسی ترجمه می‌شود. حتّا اگر چیزی که از حوزه‌ی دینی به حوزه‌ی سیاست تحویل داده می‌شود، یک فتوای دینی باشد، بروز آن یعنی آن چیزی که به حوزه‌ی سیاست تحویل داده می‌شود، یک حکم سیاسی است با ارزشی سیاسی.

ابتکار در دست سیاست است
در زنجیره‌ی " R-P-R-P-R-P ..." مبتکر ظاهرا دینی است، چون حرکت با دین آغاز می‌شود. در واقعیت تاریخی زنجیره‌ی واقعی با ابتکار سیاست آغاز می‌شود (به صورت P-R...). حتا اگر زمانی مبتکر دین باشد، پس از این که دین به قدرت تبدیل شد، دیگر خود قدرت دینی نقش مبتکر را در رابطه‌ی قدرت و دین بازی می‌کند، یعنی بلافاصله ابتکار به دست سیاست می‌افتد.

اصالت سیاست
پس هم به دلیل ابتکار در شروع مجموعه‌ای از همکنشی‌ها و هم به دلیل ارز تعیین‌کننده در رابطه‌ی دین و سیاست اصل را، بایستی سیاست گرفت.

زنجیره‌ی دین-اقتصاد
در مورد رابطه‌ی حوزه‌ی دینی و حوزه‌ی اقتصادی نیز به همین صورت استدلال توانیم کرد. در زنجیره‌ی R-E-R-E... نیز ارز تعیین کننده ارز حوزه‌ی اقتصاد (E) است. تفاوتی که وجود دارد، نحوه‌ی گذار ارزش از حوزه‌ی دین به حوزه‌ی اقتصاد است. حوزه‌ی دین ارزشش را به‌عنوان ارزشی دینی یا سیاسی و بهتر است بگوییم دینی-سیاسی تحویل حوزه‌ی اقتصاد می‌دهد. این حوزه در همکنشی با حوزه‌ی سیاست، از ارز دینی سود می‌سازد یا در صورت زیانبار بودن آن، پسش می‌زند. در این حال نیز همه چیز به زبان اقتصاد ترجمه می‌شود. دین و ایمان بازار، در چارچوب سود است.

دین در چه معنایی سرمایه است؟
آنچنانکه آمد، ارزش دینی، آن سان که هست، ارز تعیین‌کننده‌ای نیست، حتا اگر در بورس ارزشها بسیار مقبول باشد. این بدان برمی‌گردد که ارزش دینی در ذات خود منفی است. در تبدیلش به ارزشهای دیگر است که مثبت می‌شود و درست به دلیل‌تبدیل‌پذیری است که می‌توان از دین به‌عنوان سرمایه نام برد. دین سرمایه است چون می‌تواند در زنجیره‌های "...R-P..." و "...R-E..." قرار گیرد. دینی گرایش به پارسایی دارد که از قرار گرفتن در چنین زنجیره‌هایی بگریزد.

سود و جزمیت
در این که در زنجیره‌های مذکور سیاست و اقتصاد تعیین‌کننده هستند، اراده‌ی دین به پایبندی موبه‌مو به جزمیات خود هیچ تغییری نمی‌دهد. اقتدار بیشتر و جزمیت بیشتر فقط ممکن است نرخ معامله را به سود حوزه‌ی دینی بالا برد و این آغاز خوبی برای تجارتهای بعدی است. پرهیزکاری و جزمیت آغازین، رهگشای معامله‌های چرب بعدی است.

فایده‌مندی دین
اقتصاد و سیاست می‌توانند از انرژی منفی دین استفاده‌های سازنده‌ای کنند. مفید بودن و مؤثر بودن، حوزه‌ی دینی را به شوق می‌آورد. زعمای دین می‌بینند که مثبت بودن چه لذتی دارد. با هر معامله‌ای که پیش می‌رود، می‌گویند: می‌بینید ما چقدر خوب و مفیدیم؛ فقط وعده نمی‌دهیم، عمل نیز می‌کنیم!

مطلب پیشین: بلوک تاریخی و عوام‌گرایی حوزه‌ی دینی