مقال دین

محمدرضا نیکفر

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

"حی بن یقظان" و "سلامان و ابسال" دو نوشته‌ی داستان‌وار از ابن سینا هستند. ابن طفیل فیلسوف غرناطه‌ای قرن ششم هجری شخصیتهای ابن‌سینایی را گرفته، معنای استعاری آغازینشان را زدوده و آنان را در متن ماجرای فلسفی‌ای نشانده که موضوع آن تکامل روح انسانی است.

فصل المقال
ما در داستان ابن طفیل به طرح ساده‌ای از یک "پدیدارشناسی روح" برمی‌خوریم. "حی بن یقظان" در لغت به معنای "زنده‌ی بیدارپور" است. برخلاف رابینسن کروزوئه، که نه از آغاز زندگی، بلکه در جوانی سرنوشتش این می‌شود که مدتی مدید را در جزیره‌ای به تنهایی سر کند، حی بن یقظان در انفراد مطلق زندگی را می‌آغازد. او همه چیز را خود تجربه می‌کند و به آن رشد عقلی می‌رسد که لازمه‌ی فلسفیدن است. بنابر گزارش ابن طفیل، او همه چیز را اختراع یا کشف می‌کند، جز دین را. سرانجام چون از تنهایی به درمی‌آید، از زبان ابسال نامی از وجود پدیده‌ای به نام دین باخبر می‌شود. او در ادامه‌ی تجربه‌اش درمی‌یابد که دین پدیده‌ای اجتماعی است. مقال دین، مقال جامعه است. او مقال فلسفه را متمایز از این مقال می‌بیند. این متمایزبینی مبنای "فصل المقال" ابن رشد می‌شود. مقال همان چیزی است که درزبان مدرن به آن گفتمان می‌گوییم.

جامعه‌شناسی مقدمه‌ی هر نوع دین‌شناسی
ابن طفیل می‌گوید که عقل منزوی به سرحد فلسفه و الهیات فلسفی می‌رسد، اما به چیزهایی چون عبادات نمی‌رسد. "زنده‌ی بیدار" از وجود چنین چیزهایی سخت شگفت‌زده می‌شود. نکته‌ی پایدار در اندیشه‌ی ابن‌طفیل را این گونه می‌توانیم بیان کنیم: عبادت بدون عبودیت و عبودیت بدون تجربه‌ی اجتماعی نابرابری فهم‌شدنی نیست. جامعه‌شناسی، مقدمه‌ی هر نوع دین‌شناسی است. لودویگ فویرباخ آموزانده است که برای درک جوهر دین به دنبال فهم جوهر انسانی آن باشیم.

پهنه‌ی اجتماعی
جامعه به‌عنوان متن، متن اختلاف است. پدیده‌های اجتماعی پدیده‌های اختلاف اند. هیچ پدیده‌ی اجتماعی‌ای وجود ندارد که فرق‌گذار نبوده و خود مبتنی بر فرق‌گذاری نباشد. جامعه به گفته‌ی پیر بوردیو یک مکان است، یک پهنه است و هر چیزی در آن جایی را که اشغال می‌کند، بر پایه‌ی متفاوت بودن و خود را متفاوت ساختن است.

حوزه‌های اجتماعی
پهنه‌ی اجتماعی از مجموعه‌ای از حوزه‌ها تشکیل شده است که به شمارش درنیامده یا کلا به شمارش درنیامدنی هستند. هر حوزه‌ فعالیتی است، عرصه‌ی نوعی خاص از کنش و واکنش است. حوزه‌ای داریم به نام حوزه‌‌ی دینی و حوزه‌ای داریم چون حوزه‌ی هنری. این دو در جایی به نام هنر دینی به شکل بارزی وجه مشترک دارند. خود این وجه مشترک یک حوزه است. حوزه‌ها ترجمان اختلاف و خود حوزه‌ها حوزه‌های اختلاف هستند.

حوزه و سرمایه
ما نه چون خود پیر بوردیو از زاویه‌ی جامعه‌شناسی عمومی، بلکه از دیدگاه اقتصاد سیاسی، در معنای اقتصاد جامعه‌شناختی، حوزه‌های کلانی چون حوزه‌ی سیاست یا حوزه‌ی دین را در نظر می‌گیریم و پس از این مرزبندی معنایی به پیروی از بوردیو آن‌چه را که مبنای تمایز هر حوزه و اختلاف در درون خود حوزه است، سرمایه می‌نامیم. سرمایه در درون حوزه آن چیزی است که افراد کم یا زیادش را دارند و همین امر اساس اختلاف درونی می‌شود.

حوزه‌ی ارباب دین
حوزه‌ی متخصصان دین را در نظر می‌گیریم. در حوزه‌ی ارباب دین برخی سرمایه‌ی دینی بیشتر و برخی سرمایه‌ی دینی کمتری در اختیار دارند. مدتی است که مراتب روحانیت شیعه با درجه‌هایی یادآور سلسله‌مراتبی ارتشی مشخص می‌شود: آیت‌الله العظمی، آیت‌الله، حجت‌‌الاسلام، ثقة‌الاسلام، طلبه. در حوزه‌ی متخصصان دین آیت‌الله العظمی، به‌عنوان مرجع تقلید، بیشترین سرمایه‌ی دینی را در اختیار دارد. سرمایه‌ی دینی نوعی سرمایه‌ی فرهنگی است، چون در فرهنگ متأثرِ از دین سهم‌بری از کالای فرهنگی خاصی را می‌رساند. این سرمایه در عین حال یک سرمایه‌ی اجتماعی است. کسی که از آن برخوردار است، برخوردار از روابطی در جامعه است که به کمک آنها موقعیت خود را در جامعه تثبیت می‌کند و احیانا ارتقا می‌بخشد. سرمایه‌ی دینی‌ای که ارباب دین دارند از بار نمادین بالایی برخوردار است. آیت‌الله العظمی مهم و محترم است. تفاوت سرمایه‌ی دینی قاریِ ساده‌ی قبرستانی متروک با سرمایه‌ی دینی این مقام عظمی به تفاوت سرمایه‌ی بادبادک‌فروش دوره‌گرد با ملک التجّار می‌ماند.

در این تفکیک‌ها، در آن پهنه‌ی وسیعی که حوزه‌ی متخصصان دینی در آن قرار دارد و تأثیر مغناطیس‌وار قطب‌بندی‌های آن باعث درجه‌بندی‌های حوزوی می‌شود، در نهایت دو عامل از همه مؤثرتر اند: عاملی را که با سرمایه‌ی سیاسی مشخص می‌کنیم و عاملی را که با سرمایه‌ی اقتصادی. درجه‌بندی‌هایی که اینک از حوزه‌ی ارباب دین می‌شناسیم، در مجموع جدید ‌اند. کارکرد و جامعیت مفهومی آنها به فهم درنمی‌آیند، اگر حوزه‌ی علمیه‌ی اسلامیه منتزع از جامعه بررسی شود.

شگفتی دین
حکومت و بازار را بایستی بشناسیم، تا حوزه را بشناسیم. بعید نیست که ابسال به "زنده‌ی بیدار" چنین چیزی گفته باشد و این باعث شده که او سخت از پدیده‌ی دین شگفت‌زده شود، از پدیده‌ای که خود را متعالی معرفی می‌کند، اما حقارت سازوکار درونی حوزه‌ی آن دست کمی از هیچ حوزه‌ی زمینی دیگری ندارد. اقتصاد سیاسی دین مدل تئوریکی است برای رفع مشکلی که این گونه شگفت‌زدگی‌ها را باعث می‌شود.

مطلب پیشین: دین همچون رابطه و امتیاز