روشنگری چیست؟

محمدرضا نیکفر

برای شنیدن فایل صوتی «اینجا» را کلیک کنید.

گفتارهایی برای مخاطبان زمانه:
عصر جدید با شهامتِ پرسیدن و نقد کردن و طرح نو افکندن آغاز می‌شود. با بُروز آن جدید و قدیم در فرهنگ بشری معنای بی‌سابقه‌ای می‌یابند. جدید آنی است که از فکر برخیزد، طرح شفافی داشته باشد، با فکر دفاع‌پذیر باشد و قدیم آنی است که از گذشته مانده و حیثیت آن از حیثیت یک سنت برخیزد. انسان به خود می‌آید، جهان را از نو کشف می‌کند و بر آن می‌شود که طرح آن را از نو ریزد. آن نوخواهی‌ای را که با اراده‌ به طرحِ خردورزانه و آگاهانه‌ی جهان، جایگاه انسان در آن و تلاش برای نیک‌سامانی وی همراه است، روشنگری می‌نامیم. روشنگری به گفته‌ی یورگن هابرماس یک پروژه‌ی ناتمام است. تلاش برای پیشبرد آن ادامه دارد. این تلاش از قرن هجدهم آغاز شده است.

روشنگری کانتی
ایمانوئل کانت نوشته‌ی کوتاه پرآوازه‌ای دارد به نام «در پاسخ به پرسشِ "روشنگری چیست؟"». خوشبختانه این نوشته به فارسی برگردانده شده است (زیر عنوان «در پاسخ به پرسش روشن‌نگری چیست؟» در کتاب «روشن نگری چیست؟ نظریه‌ها و تعریف‌ها، ترجمه‌ی سیروس آرین‌پور، تهران، نشر آگاه، ۱۳۷۷ – قولهایی که در ادامه نقل می‌شوند، از این ترجمه‌اند). با خواندن صفحه‌ی آغازین این نوشته دوره‌ی قدیم را دوره‌ای می‌یابیم که انسان در آن شجاعت ندارد خود نیروی فهم خویش را به کار گیرد. او به مثابه فرد نابالغی است که قیمی برایش تعیین کرده‌اند تا به جای او فکر کند و تصمیم بگیرد. دوره‌ی پیش-از-روشنگری دوره‌ی قیمان است، دوره‌ی اولیاست، از جمله اولیای فقیه، زیر نامهایی چون پاپ، شیخ، مفتی، مرشد، کاهن و شَمَن.

نابالغی ناشی از کاهلی
به نظر کانت این «تن‌آسایی و ترسویی است که سبب می‌شود بخش بزرگی از آدمیان، با آنکه طبیعت آنان را دیرگاه است به بلوغ رسانیده و از هدایت غیر رهایی بخشیده، با رغبت همه‌ی عمر نابالغ بمانند، و دیگران بتوانند چنین ساده و آسان خود را به مقام قیم ایشان برکشانند.»

کانت در توضیح این نظرش که نابالغی از آسودگی‌خواهی برمی‌خیزد، می‌گوید: «تا کتابی هست که برایم اسباب فهم است، تا کشیش غمگساری هست که در حکم وجدان من است و تا پزشکی هست که می‌گوید چه باید خورد و چه نباید خورد و ... دیگر چرا خود را به زحمت اندازم؟»

کاربرد عقل در امور همگانی
پس دعوت به روشنگری دعوت به شجاعت است برای اندیشیدن، نه اندیشیدن حسابگرانه برای پیشبرد منافع خویش، بلکه به گفته‌ی کانت در همانجا «کاربرد عقل خویش در امور همگانی به تمام و کمال». منظور از «امور همگانی» امور اجتماعی است. امروزه بر اثر پیشرفت آگاهی و دانش و رخنه‌ی علم و فناوری در زیست‌جهان، حتا فقیهان نیز با دانش‌اندوزی صرف مخالفتی ندارند. کاربست سودآور دانش برای فردِ خود و برای نظام به شدت تشویق می‌شود. آنچه برای اولیا وحشت‌انگیز است، نه کاربرد ساده‌ی عقل، بلکه کاربرد آن در امور همگانی است. در زمان کانت با این کار مخالفت می‌کردند، امروز نیز می‌کنند. کانت پس از فراخواندن به کاربرد آزادانه‌ی عقل در جامعه می‌نویسد: «اما از همه سو می‌شنوم که فریاد برمی‌دارند که عقل نورزید! نظامی می‌گوید: عقل نورزید! مشق بکنید! مدیر مالیه می‌گوید: عقل نورزید! پول بسُلفید! کشیش می‌گوید: عقل نورزید! ایمان بیاورید!»

روشنگری و روشن‌نگری
به کانت می‌شود انتقاد کرد که درست نیست که نابالغیِ فکری انسانها را فقط به تنبلیِ فکری و ‌آسایش‌طلبی آنان برگردانیم؛ نظامهای سلطه ایجاب می‌کرده‌اند که انسانها هم در فکر و هم در عمل پیرو و فرمانبردار باشند؛ اولیا در این که توده‌ی عوام در نابالغی فکری به سر برند، منافعی داشته و دارند. بر این قرار ممکن است این تصور پدید آید که درک کانت از روشنگری محتاطانه است، محتاطانه است به این معنا که او زیر مفهوم روشنگری روشن‌نگری فردی را می‌فهمد. کانت ولی، همچنان‌که اشاره شد، آرمان روشنگری را در «آزادیِ کاربرد عقل خویش در امور همگانی به تمام و کمال»می‌بیند. او در مقاله‌ی «روشنگری چیست؟» با حمله به مقامهای لشکری و کشوری و حکومتی و دینی به‌عنوانِ مانع‌های آگاهی و آزادی نشان می‌دهد از این مسئله غافل نیست که یک نظام سلطه پشتیبان و نگهبان نادانی و صغارت مردم و بهره‌گیرنده از آن است.

تقصیر ما
کانت چون به آزادی انسان معتقد است، همه چیز را به نظام برنمی‌گرداند. او معتقد است که نظام حماقت‌پرور در نهایت ریشه در حماقتِ خود ما دارد، یعنی به اصطلاح "خلایق هر چه لایق". به همین جهت است که از نظر او کسی که منتقد وضعیت است و ادعای روشنگری دارد، باید پیشتر خود روشن‌نگر باشد.

انقلاب مترقی و انقلاب ارتجاعی
انقلاب به خودی خود مترقی نیست؛ ممکن است ارتجاعی نیز باشد. در عصر روشنگری انقلاب پیشرو انقلاب توأم با روشنگری است. به گفته‌ی کانت «با یک انقلاب شاید براندازی خودکامگی فردی و زورگویی آزمندانه و یا قدرت‌پرستانه به دست آید. اما اصلاح واقعی شیوه‌ی تفکر از آن برنمی‌آید و خامْ‌داوری‌های تازه در کنار خامْ‌داوری‌های کهن افزارِ راهبریِ توده‌ی عظیمِ اندیشه‌باختگان می‌شود.»