شش‌مقام به روايت مناجات يولچی يوا

شهزاده سمرقندی

برنامه موسيقی ملل را اينجا بشنويد

سبک شش‌مقام سبکی نیست که جوان‌پسند و با ریتم تند باشد، اما از سبک‌های کهن مردم آسیای میانه است که از سده‌های میانه تا کنون وجود داشته است.

موسیقی کلاسیک شش‌مقام تا آنجا که من می‌دانم از مقامهايی عبارت بوده که در آسیای میانه و دیگر کشورهای پیرامون آن به عنوان شش‌مقام، هفت‌مقام، چهارمقام و ... معروف بوده است.

در عین حال در آسیای میانه سبک شش‌مقام هنوز اجرا می‌شود و استادان هنرمند و شناخته‌شدهء خود را دارد. برای مثال در ازبکستان، شیرعلی جوره یف، مناجات یولچی يوا و در تاجکیستان جوره بیک مرادوف و در آذربایجان عالم قاسیموف و سکینه اسماعیلوا را می‌توان نام برد.

اما از بین این همه استادان شش‌مقام‌خوان، مناجات یولچی یوا را انتخاب کرده‌ام که برای شما از کارهای او بگویم و نمونه‌های کار او را با هم بشنویم.

مناجات یولچی یوا

شش‌مقام، سبکی موسیقیایی‌ست که با آن تمام غزلیات ناب کلاسیک پارسی سروده شده‌اند. از حافظ تا زیباالنساء و بیدل. اما از شروع سال‌های رواج پان تورکیسم ، در دهه ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ این موسیقی تحت تاثیر فعالیت‌های ملی‌گرایان ترک قرار گرفت و تا سال‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ (زمان بازسازی)، همه غزل‌های پارسی به ترکی برگردانده شد و یا اساساً اشعار در اين موسيقی با غزلیات ترکی یا ازبک جایگزین شد.

به جای حافظ شیرازی، علیشیر نوایی و به جای زیباالنساء، زلفیه و دیگر شاعران غزلسرای ازبک به میدان شش‌مقام کشیده شدند. حتا عنوان‌ها و سلیقه‌ها به اجبار عوض شد.

مناجات کیست؟
مناجات یولچی یوا از کوهستان فرغانه (ازبکستان) است که بعد از پایان مدرسه به شهر تاشکند ‌آمد و در آنجا در دانشگاه‌ هنرهای زیبا درس خواند. مناجات از آوازخوانهایی است که این راه طولانی و سخت شش‌مقام را تا آخر رفت، یعنی آوازخوان شش‌مقام باقی ماند و استاد این هنر شد.

او استعداد بی‌نظیری داشت و علاوه بر آن از خانواده‌ای سنتی بیرون آمده بود که از هنر آوازخوانی تنها شش‌مقام را قبول داشتند. مناجات به همه این دلایل در این رشته موسیقی باقی ماند و موفق شد.
مناجات زن سنتی و با رفتار سنتی است. به سبک محلی لباس می‌پوشد و هنگامی که به صحنه می رود همیشه سه چیز را رعایت می کند: نخست، موهای خود را درازتر از اصل می‌بافد و با همان رسم آوازخوان‌ها و رقاصه‌های آسیای میانه، موی مصنوعی اضافه می‌کند و تا زانو آویزان می کند. دوم، همیشه کلاه و یا به قول ازبکان، طاقی گلدوزی محلی خودرا بر سر می‌گذارد که با سبک فرغانه نقاشی شده است. سوم، همیشه گوشواره‌های بخارایی بر گوش می‌آویزد.

شش‌مقام، موسیقی دربار
شش‌مقام هیچگاه موسیقی مردم عادی نبوده است؛ بلکه موسیقی‌ای بوده است برای نخبگان و به اصطلاح «موسیقی درباری» بوده است.

در زمانی که انقلاب روسیه روند معمولی زندگی مردم آسیای میانه را در دهه ۱۹۲۰ به هم ریخت، همزمان شش‌مقام نیز از دربار به بیرون رانده و در بین مردم پراکنده شد. همچنان که زمین و ثروت طبقه بالا تاراج و در بین مردم فقیر تقسیم شد، فرهنگ و هنر نیز دیگر آن طبقه‌بندی اصلی خود را از دست داد.
اما شش‌مقام حتا پس از اين دوره، اثرات این فرهنگ کهن را در خود نگه داشته و درواقع این سبک باعث شده که بعضی از این رسوم زنده بمانند.

برای مثال، شش‌مقام را همیشه در اوایل جلسات و گردهم‌آیی‌ها اجرا می کنند که معمولاً نخبگان و میهمانان مهم بزم در این قسمت حضور دارند و این بخش را آغاز می‌کنند.

همه عروسی‌ها و یا جشن‌های بزرگ، با چند ترانه در سبک شش‌مقام شروع می‌شوند و سپس نوبت به رقص و اجرای موسیقی امروزی و با ضرب تند می‌رسد. هرچند جوانان دیگر به این نوع موسیقی علاقه نشان نمی‌دهند، اما در بین مردم احترام و محبوبیت شش‌مقام کاسته نشده است.

پیوندهای مرتبط

BBC Radio Award
Reviews of 1001 Nights Orchestra