ایران، یعنی احمدی‌نژاد؟

محمد تاج‌دولتی

تصویر ایران و ایرانیان در نظر مردم کشور‌های‌ جهان، به ویژه آن‌ها که شباهت‌های فرهنگی کمتری با ایرانیان دارند، یکی از سوژه‌هایی بوده که در سال‌های گذشته گاه ‌و ‌بی‌گاه، و به دلیل اتفاق یا اظهار نظری از سوی رهبران و مقامات سیاسی ایران، مورد توجه و بحث ایرانی‌های مهاجر قرار گرفته است.

در پایان نمایش این فیلم با میلاد دخانچی گفت ‌و گو کردم.

چرا چنین سوژه‌ای را برای فیلم خودت انتخاب کرده‌ای؟

وقتی در سپتامبر ۲۰۰۷ در خانه‌ی خواهرم در شهر ویکتوریا کانادا بودم، ظهر بود و خیلی خسته آمده بودم منزل که تلویزیون را روشن کردم و دیدم رییس جمهور ایران، آقای احمدی‌نژاد، دارند در تلویزیون سخنرانی می‌کنند و آن جلسه پرسش و پاسخ را که در دانشگاه کلمبیا برگزار شده بود نشان می‌دهد.

خیلی برای من جالب بود که یک رسانه‌ی کانادایی به آقای احمدی‌نژاد فرصت می‌داد که صحبت کنند و مواضع خودشان را مطرح کنند.

من به عنوان یک ایرانی که در کانادا بزرگ شده‌ام هیچ‌وقت ندیده بودم رسانه‌های کانادایی این‌قدر به هر چیزی که خاطره ایرانی داشته باشد، چه از لحاظ فرهنگی یا از لحاظ سیاسی، علاقه نشان دهند. از این جهت خیلی برای من جالب بود.

خیلی کنجکاو شدم ببینم مردم کانادا، مردم عادی و معمولی درباره رییس جمهور ایران چه فکر می‌کنند و این انگیزه اصلی من برای ساختن این فیلم بود که با مردم عادی صحبت کنم و نظرشان را درباره‌ی رییس جمهور ایران بدانم.

میلاد دخانچی، فیلم‌ساز جوان ایرانی ـ کانادایی / عکس: محمد تاج‌دولتی

با ساختن این فیلم قصد داشتید ایده‌ای را که قبلاً در ذهن شما از تصویر ایرانی‌ها در میان کانادایی‌ها وجود داشت تثبیت کنید یا این‌که خواستید فیلم مستندی را شروع کنید که نتیجه آن برایتان تفاوتی نداشت؟

در هر فیلم و هر اثر هنری حتماً و همیشه با یک ایده، فرض یا پیش‌فرض شروع می‌کنید و از آن مدیوم هنری استفاده می‌کنید که آن حرف را بزنید.

ولی اتفاقی که در هنر، مخصوصاً در فیلم می‌افتد این است که شما می‌آیید یک فیلم را بسازید ولی می‌فهمید که فیلم شما را می‌سازد و این اتفاق برای من افتاد.

اول فقط علاقه‌مند بودم ببینم کانادایی‌های معمولی یا افرادی که در خیابان و در کوچه بازار می‌بینید، درباره آقای احمدی‌نژاد چه فکری می‌کنند؟ نظرشان به عنوان رییس جمهور ایران که خیلی هم در سال‌های اخیر جنجالی بوده، چیست.

این تنها انگیزه اصلی من برای این جست‌و‌جو بود. ولی در طول ساخت فیلم متوجه شدم که رسانه‌های غربی، آن تصویر واقعی را از آن چیزی که آقای احمدی‌نژاد است و دارد می‌گوید به تصویر نمی‌کشند و این چیزی بود که من در طول ساخت فیلم یاد گرفتم و این را یک راز نمی‌کنم و از آن پرده بر‌می‌دارم.

فیلم من آمد همین حرف را بزند که آن تصویری که از آقای احمدی‌نژاد داریم و آن چیزی که امروز از آقای احمدی‌نژاد در غرب به تصویر کشیده می‌شود، تصویری نیست که در واقعیت آقای احمدی‌نژاد است.

سوال اصلی که در این فیلم مطرح می‌کنید این است که از آدم‌های معمولی کانادایی می‌پرسید اسم ایران را که می‌شنوند به چی‌فکر می‌کنند؟ اما با توجه به صحبتی که الان کردید، پرسش من این است که تصویر آقای احمدی‌نژاد با تصویر ایران چقدر در کنار هم قرار گرفته‌اند و چقدر تفاوت داشت و در ساخت این فیلم کدام برای شما مهم‌تر بود. آیا فقط می‌خواستید بدانید تصویر رییس جمهور ایران در ذهن کانادایی‌ها چه است یا تصویر ایران و ایرانی در ذهن کانادایی‌ها چیست؟

فکر می‌کنم این به آن زمانی که من داشتم این فیلم را می‌ساختم و سپتامبر ۲۰۰۷ بعد از سخنرانی آقای احمدی‌نژاد در دانشگاه کلمبیا و یک‌سری صحبت‌هایی که ایشان درباره اسرائیل کرده بودند، بر‌می‌گردد.

واقعیت این بود که ایران در قالب و تصویر آقای احمدی‌نژاد خلاصه می‌شد. آن‌وقت این قضیه حاکم بود که به هر‌ کسی که می‌گفتی تصویر شما از ایران چه است؟ می‌گفتند رییس جمهور یا آن‌ها که نمی‌توانستند اسم ایشان را تلفظ کنند با یک تقلایی سعی می‌کردند اسم ایشان را تلفظ کنند.

این قضیه آن‌وقت حاکم بود و من را علاقه‌مند می‌کرد. می‌گفتم وقتی می‌گویم ایران، تصویرشان رییس جمهور ایران است، پس این جالب است و می‌شود این کار را کرد و این می‌تواند دست‌مایه‌ی خوبی برای یک فیلم مستند باشد.

این سوال را از خیلی از کانادایی‌ها کردید، اگر از خود شما به عنوان میلاد دخانچی بپرسند که تصویر آقای احمدی‌نژاد چه است، چه‌جوری تصویر می‌کنید؟

تا حالا به این شکل به آن فکر نکرده‌ام. به نظر من انسانی است خیلی جنجالی و با ذهنیتی که خودشان دارند با آن فضایی که در ایران حاکم است به فکر انجام دادن یک‌سری کارها هستند.

حالا این‌که موفق هستند یا نیستند، چرا موفق نیستند و چرا موفق هستند، احتیاج به تحلیل و بحث دارد. ولی برای من همیشه این تصویر جنجالی ایشان خیلی جالب بوده.

شما الکی جنجالی نمی‌شوید اگر حرفی برای گفتن نداشته باشید و یا اگر هیچ چیزی برای گفتن نداشته باشید جنجالی نمی‌شوید. پس حتماً حرفی برای گفتن دارد‌، حالا می‌توانیم با آن حرف مخالفت کنیم یا موافق باشیم و این تصویری بوده که همیشه در ذهن من از ایشان وجود داشته است.

پوستر فیلم مستند میلاد دخانچی

«تصویر ایران در غرب، یک تصویر نسبتاً آلوده است»

کانادایی‌ها در این فیلم گفتند چه تصویری از آقای احمدی‌نژاد دارند. تصویر ایران و ایرانی در ذهن کانادایی‌ها در صحبت‌هایی که در آن شد، برای خود شما چگونه است. این تصویر واقعی است یا غیر‌واقعی است؟

تصویری که الان نسبت به ایران در کانادا و به صورت کلی در غرب وجود دارد‌، یک تصویر نسبتاً آلوده است، یعنی اگر بخواهیم بین قرمز، سیاه، سبز یا خاکستری برای آن رنگ تعریف کنیم، خاکستری یا قرمز را خواهید گرفت.

این به شما ماهیت تصویر را نشان می‌دهد. من این کار را در مستند دومی که دارم در اروپا روی آن کار می‌کنم، انجام دادم و این قضیه را تست کردم. این مسأله و این نگاه منفی و کاملاً تاریک نسبت به ایران وجود دارد.

سوال این است که چقدر این تصویر واقع‌گرایانه است و جواب این است که حتماً واقع‌‌گرایانه نیست. ایران خیلی متنوع‌تر از این چیزی است که در غرب فهمیده می‌شود، حتی یک قدم فراتر می‌روم‌، جمهوری اسلامی هم خیلی درون خود متنوع‌تر و پیچیده‌تر از این است.

تا آنجایی که خیلی از پدرها و مادر‌های ما، حالا چه به دفاع یا چه به نقد از آن صحبت می‌کنند و این تکثر و این تصویر پولورالیستی و تصویر متنوع از ایران خاصیت ایران است. فکر می‌کنم ایران یک کشور متنوع و یک کشور پولورالستیک در شکل خودش است.

فکر می‌کنم این پولورالیسم، این تکثر اعتقادات و عقیده‌ها باید به صحنه بیایند و با همدیگر دیالوگ کنند و با همدیگر حرف بزنند. نه در شکل یک ایده‌آل، نه در قالب یک خواب یا یک ایدئولوژی دست نیافتنی، بلکه در قالب یک حرکت رئالیستیک.

احساس می‌کنم برنامه‌های این‌چنین که آدم‌ها یک فیلم را می‌بینند و ممکن است خیلی با اصل فیلم یا فیلم‌ساز مخالف باشند، اما در یک فضای کاملاً محترمانه با همدیگر حرف می‌زنند، حرکت سالمی است و شروع یک جریان است.

من به عنوان یک جوان ایرانی و غربی به شکل عام و ایرانی ـ کانادایی به شکل خاص، از این قضیه خیلی خوشحالم.

اگر کانادایی‌ها به شما پیشنهاد کنند که یک فیلم پنج دقیقه‌ای درباره تصویر واقعی ایران بسازید و به کانادایی‌ها ارایه کنید، سوژه‌ و خطوط کلی آن فیلم چه خواهد بود؟ و اصولاً ایران واقعی در نظر شما به عنوان یک فیلم‌ساز مستند چه است؟

سوالی بسیار کلی است. ولی چیزی که می‌دانم در مورد ایران وجود دارد، این است که اگر از افراد عادی در ایران همان سوالی را که از غربی‌ها می‌پرسیدید، بپرسید و به آن‌ها بگویید اولین چیزی که از غرب به ذهن شما می‌رسد چیست؟ مطمئن خواهم بود جوابی را که شما می‌گیرید متنوع‌تر از این فیلم خواهد بود.

آن‌ها حتماً به شما درباره هالیوود خواهند گفت. درباره یک نوع تمدن خواهد گفت. از هاروارد خواهند گفت، از دموکراسی و نقد این دموکراسی خواهند گفت.

این چیزی است که فکر می‌کنم می‌توانید خیلی راحت در ایران با یک پرس‌ و‌ جوی چند روزه در راه رفتن در کوچه‌بازارهای تهران یا شهرهای دیگر پیدا کنید.

اگر بخواهم برای غربی‌ها یک فیلم بسازم و بخواهم ایران را نشان دهم، این کار را می‌کنم و به آن‌ها نشان می‌دهم که چقدر تصویرمان از شما واقع‌گرایانه‌تر است تا آن‌ چیزی که شما از ما ارایه می‌دهید. سوال این است که چرا؟ و این یک بحث خوب شاید برای یک فیلم دیگر باشد.

خیلی از کسانی که در این فیلم اظهار نظر می‌کنند، می‌گویند تصویری که از ایران در ذهن آن‌ها است تصویری است که از طریق رسانه‌ها دریافت می‌کنند، اما رسانه‌ها تصویری از ملت‌ها و کشورهای دیگری هم به کانادایی‌ها ارایه می‌کنند. فکر می‌کنید چرا رسانه‌ به نظر بیشتر افرادی که در این فیلم صحبت کردند، تصویر غیر واقعی نشان می‌دهند، دلیل آن چیست؟

فرض بر این است که کانادا این کار را درباره کشورهای مختلف در قالب‌های مختلف می‌کند و یکی از افتخارات کانادا همین چند فرهنگی بودن است که من یک قدم جلوتر می‌روم و یک‌مقدار با این قضیه مشکل دارم.

کانادا در به تصویر کشیدن فرهنگ‌های مختلف بهره‌مند است و به دنبال تغذیه کردن آن تفکرات بزرگی است که در جایگاه سیاسی خودش دنبال می‌کند.

این تنها یکی از انگیزه‌های اصلی کانادا برای دنبال کشور‌های مختلف رفتن است و در مورد ایران هم صدق می‌کند. اتفاق افتاده است که در مورد ایران تصویر منفی‌تر نشان‌داده‌اند چرا که به اهداف سیاسی کانادا بیشتر کمک می‌کند.

ولی مثلاً در مورد هند این اتفاق نمی‌افتد. اگر تنوع فرهنگی هند را نشان بدهند، بیشتر به آن پروژه سیاسی کانادا کمک می‌کند. این یک بحث جنجالی است و سریع نمی‌شود از آن گذشت. ولی این سوالی است که باید درباره آن صحبت کرد.

نمایی از فیلم

«چرا از احمدی نژاد دفاع می کنید؟»

وقتی تورم در ایران بیداد می‌کرد، احمدی‌نژاد در مجلس می‌گفت میوه‌فروشی سر کوچه ما گوجه‌فرنگی را با این قیمت می‌دهد. نمی‌توانم بفهمم شما که می‌گویید به آقای احمدی‌نژاد خیلی آبژکتیو نگاه کنیم، چرا از دیدگاه یک ایرانی مثل من که قربانی سیستمی شدند که احمدی‌نژاد از همه جنبه‌ها از ما نمایندگی می‌کند مسأله را نمی‌بینید.

ولی وقتی احمدی‌نژاد گفته اسرائیل باید از صفحه دنیا محو شود، واقعاً منظورش همین بود. وقتی می‌گوید در ایران همجنس‌گرا وجود ندارد، دقیقاً منظورش همین است. نمی‌توانم این را درک کنم که شما دارید از چه چیز احمدی‌نژاد دفاع می‌کنید. می‌توانم درک ‌کنم که باید از ایران و از فرهنگ ایران دفاع کنیم ولی نه از احمدی‌نژاد.

این‌ها بخشی از حرف‌های اعتراض‌آمیز یکی از تماشاگران فیلم مستند میلاد دخانچی در پایان نمایش فیلم بود. وقتی نظر فیلم‌ساز جوان ایرانی ـ کانادایی را درباره این اعتراض می‌پرسم این‌طور پاسخ می‌دهد:

همان‌طور که در مقدمه این بحث مطرح شد، این فیلم سعی می‌کند یک روایت واقع‌گرایانه را از آن چیزی که آقای احمدی‌نژاد است، به تصویر بکشد.

بیشتر علاقه‌مند بودم که یک تصویر واقع‌گرایانه از به تصویر کشیدن منفی آقای احمدی‌نژاد در غرب نشان دهم تا بخواهم توجیه کنم که ایشان چگونه است. توجیه ایشان کار من نیست و اگر هم کسی احساس کند که این اتفاق در فیلم می‌افتد، اشتباه می‌کند.

همان‌طور که گفتم سعی کردم نگاه واقع‌گرایانه از این بد‌فهمی‌ها و کج‌فهمی‌ها نسبت به واقعیتی که خاصیت شرقی و اورینتال و ایرانی دارد نشان بدهم، حالا چه ما با آن موافق باشیم چه نباشیم. امیدوارم در به تصویر کشیدن این‌کار موفق بوده باشم.

فیلم بعدی که خواهید ساخت راجع به چه خواهد بود؟

فیلم بعدی من که دارم روی آن کار می‌کنم، همان بحث چند فرهنگی کانادا است و سوال من این است که تا چه اندازه روایت کانادا و این ادعای کانادا که ما در یک جامعه‌ی چند فرهنگی زندگی می‌کنیم، یک روایت واقع‌گرایانه است و یک ادعا نیست.

این سوالی است که من دارم و سعی می‌کنم بدون هیچ پیش‌فرض، یا داشتن یک فرض به آن پاسخ دهم. مطمئن هستم که بحث جنجالی مخصوصاً درون کانادا خواهد بود.

چون جنجالی خواهد بود، حتماً فیلم دوطرفه‌ای خواهد بود و دوطرف دیدگاه‌ها را به بحث دعوت خواهد کرد که فکر می‌کنم موفقیت‌آمیز خواهد بود.