جشن اسفندگان، روز بزرگداشت زن در ایران باستان

محمد تاج‌دولتی

در فاصله دو روز بزرگداشت عشق و دوستی، روز ولنتاین (۱۴فوریه) و روز جهانی زن (۸ مارس)، گروهی از دوستداران فرهنگ ایران در کانادا به بزرگداشت روز زن در ایران باستان پرداختند. سه روز پس از هیجانات روز ولنتاین، حدود ۳۰۰ تن از زنان و مردان ایرانی برای نخستین بار جشن اسفندگان را در روز سپندارمز از سال ۳۷۴۵ در تقویم ایران باستان برگزار کردند. این برنامه به کوشش انجمن دوستداران زرتشت و چند نهاد فرهنگی- اجتماعی ایرانیان کانادا روز یکشنبه ۱۷ فوریه در شهر تورنتو برگزار شد.
پروین بهبودی یکی از فعالان و مسوولان انجمن دوستداران زرتشت در باره ویژگی‌های جشن اسفندگان و بزرگداشت زن در ایران باستان و آئین زرتشتی می‌گوید:

جشن اسفندگان روز زن، روز زمین و روز مادر درواقع را همان‌طور که می‌دانید، ایرانی ها سال‌ها در ایران باستان به بزرگداشت زن برگزار می‌کردند. زن در ایران باستان بر خلاف آنچه که دانسته می‌شود و شاید ما بدانیم، ارزش خیلی بالایی داشته. این ارزش در همان کلمه‌ی بانو که به معنی نور است یا کدبانو که به معنای نور خانه است.

همسر که به معنی برابر و همپایه و هم طراز است. در این‌ها اصلاً خودش را نشان می‌دهد. زنان در ایران باستان ارزش خیلی والایی داشتند و اگر که ما می‌بینیم امروزه بیشتر از نصف جمعیت دانشگاه‌های ایران را زنان تشکیل می‌دهند، به دلیل این‌ست که ارزش بالایی که تاریخ و فرهنگ ایران در مورد زن‌ها وجود داشته. و اگر این برای جامعه‌ی به اصطلاح خارج از ایران، که ایران را به عنوان یک کشور اسلامی می‌شناسند، حیرت انگیز است؛ برای ما ایرانی‌ها نباید اینطور باشد.

ما در ایران باستان، خدایان زن داشتیم. خدای آناهیتا بود که زن بود. میترا بود که زن بود و بعد وقتی که به یونان می‌رود و به رم می‌رود چهره‌اش عوض می‌شود و مرد می‌شود. و این را در دوران هخامنشی می‌دانیم که رهبران ایران، زن بودند. جنگجویان، زن بودند. پادشاهان در ایران باستان زن بودند و این ارزش به هر حال در تمام دوران تاریخی قبل از اسلام دیده می‌شود.

در آیین زرتشت، این مراسم را چگونه برگزار می‌کنند و ویژگی‌های آن چیست؟ چه آیین خاصی هست در این روز؟
همان‌طور که می‌دانید ما زرتشتی‌ها فقط برنامه‌های‌مان، جشن است. برای همه چیز جشن داریم. درجشن اسفندگان آن‌طور که من می‌دانم در زمان قدیم به زن‌ها کادویی می‌دادند، هدیه‌ای می‌دادند. در آن روز آن‌ها کار نمی‌کردند، استراحت می‌کردند و مردها همه‌ی کارها را می‌کردند. به هر حال بزرگداشتی بود از زنان و امروزه هم، همین ادامه دارد.

اگر قرار باشد که فقط یک روز از سال را خانم‌ها هیچ کاری نکنند و آقایان بخواهند به آن‌ها هدیه بدهند؛ این ژست فقط سمبلیک است تا واقعی.
درست می‌گویید. البته در دین زرتشت، و در گات‌ها، زرتشت همیشه زن و مرد را برابر می‌داند. به همین جهت هیچ وقت در صحبت‌هایش از مرد یا زن صحبت نکرده است. بلکه از شخص صحبت کرده است و همیشه مورد بیانش شخص است.

همانطور که می‌دانید در گات‌ها، زرتشت وقتی با دختر خودش صحبت می‌کند، از دخترش می‌خواهد که به اصطلاح همسر خودش را آزادانه و با خرد خودش برگزیند و این را ما در زمانی می‌گوییم که ۳۷۰۰ - ۳۸۰۰ سال پیش است که در آن دوران زن‌ها در یونان باستان، که آن را مظهر تمدن امروزی و جهانی می‌دانند، به عنوان یک بازیچه‌ی مرد به حساب می‌آمد. در صورتی که در ایران اینطور نبوده است.

شما این تساوی زن و مرد را در کتاب اوستا، در جا به جای کتاب اوستا که آن هم، همه‌ی قسمت‌هایش گفته‌های زرتشت نیست و بعد در دوران ساسانی گفته شده؛ می‌بینید که همه جا از روان زنان و مردان، زنان خانه‌دار، زنانی که در تمام قسمت‌های اجتماع همکاری می‌کردند نام می‌برد و ستایش از آنها به عمل می‌آید.

در میان زرتشتیان، چقدر برابری زن و مرد منطبق است با آن چیزی که در کتاب‌های مذهبی و آیین‌ها نوشته شده؟
من از تجربه‌ی خودم می‌توانم بگویم. در دهاتی که مادر بزرگ من زندگی می‌کرد. در دهات یزد، تفت، من یادم است که درواقع تمام چیزهای زندگی و اجتماع را زنان می‌گرداندند و مردان خیلی کم در این اجتماع پیدا بودند.

خب خیلی از مردانی که پیرتر بودند، درگذشته بودند، همیشه من می‌دیدم که سر و کار همه، حتی غیر زرتشتیان که با زرتشتی‌ها سر و کاری داشتند در مورد هر مساله‌ی روزانه، با زنان بیشتر سر و کار داشتند. در تمام سال و روز، گردانندگان و اداره‌کنندگان جامعه زنان بودند. من زنان را بیشتر در این صحنه‌ها می‌دیدم تا مردها.

در همین منطقه‌ی تفت که شما اشاره کردید، چقدر از این سنتی که شما به خاطر دارید و تعریف می‌کنید باقی مانده؟
در تفت، آخرین باری که من رفتم،۳سال پیش بود. تعداد خیلی کمی زرتشتی باقی مانده اند. آنچه هم که باقی مانده فقط می‌شود گفت که چند نفر از پیران هستند. شاید تعداد آنها بیشتر از بیست سی نفر نباشد.

بهرام بهرامی، سردبیر ماهنامه مهر ایران درباره‌ی سابقه و مفهوم جشن اسفندگان در تقویم ایران باستان می‌گوید:

اسفند روز یا سپندارمزروز از اسفندگان است و همانطور که می‌دانید در گاه‌شماری ایرانی پیش از اسلام، ما ۱۲ماه ۳۰روزه داریم. پنج روز اضافه را به عنوان پنجه جدا جشن می‌گیرند، به یادبود مردگان و درگذشتگان. ولی آن ۱۲ماه سال، 12 تا 30 روز است که هر روز هم یک نامی دارد مثل نخستین روز که اورمز است.
دومین روز بهمن است و اندیشه نیک. همین‌طور می‌آید اردیبهشت و می‌رسد به سپندارمز. سپندارمز، بنابراین یک روز است و در گاه‌شماری ایرانی اینطوری می‌شد که تیرروز از تیر ماه که سیزدهمین روز از تیرماه بوده، جشن تیرگان برگزار می‌شده. همین‌طور مهر روز ازمهر ماه، مهرگان می‌شده و هر ماهی یک روز به اصطلاح تقارن می‌کرده و آن روز را جشن می‌گرفتند.

در ماه اسفند هم، این جشن را برای سپندارمز، که نماینده‌ و سمبل نماد زن، زمین، زایش و زندگی است و نیز به معنی فروتنی، یعنی فروتنی مقدس جشن می گرفتند.

این روز،همزمان می‌شود با ماه اسفند و این را به نام زن برگزار می‌کردند و هنوز هم مرسوم است که به زن‌ها هدیه می‌دهند. در این روز زن‌ها کار نمی‌کنند. زن‌ها می‌نشینند مثل پادشاهان و درواقع فرمانروایی می‌کنند.
ابوریحان و بیهقی، اگر اشتباه نکنم این روز را می‌گویند مردگیران. چون مردها را به اصطلاح یک‌جوری گیر می‌انداختند. در بعضی جاها هم من دیدم مزدگیران هم نوشته‌اند که زن‌ها هدیه می‌گرفتند.

ولی اینها واقعاQ سندیت ندارد ولی آن چیزی که سندیت دارد این است که این روز، روز ویژه و نماد به یکی از آن شش روز خدا هست و برای زن.

زن در ایران باستان چه نقشی داشته؟
مساله‌ی زن در ایران پیش از اسلام تا زمانی که ما زنان را به یک طریقی از ظاهر جامعه حذف می‌کنیم؛ زن‌ها همیشه در ایران باستان فعال بودند و کمک می‌کردند. در دوره‌ی هخامنشی ما سوابقی داریم که زن‌ها حتی در حکومت شرکت می‌کردند و کار می‌کردند.

نمونه‌ی خیلی روشن آن، تخت جمشید است که دست کم مدارکی بدست ما رسیده که نشان می‌دهد زن‌ها آنجا از مقرری آبستنی یا زایمان استفاده می‌کردند و این نشان می‌دهد که زن‌ها در جامعه‌ی ایران فعال بودند و حتی به این مساله، هرودوت اشاره می‌کند که یکی از سبکسری‌های ایرانی‌ها این است که زنانشان را در مراسم می‌آوردند و کنار شاهان می‌نشاندند. این نشان می‌دهد که ما همیشه به زن احترام می‌گذاشتیم.

خود واژه‌هایی که ما برای زن استفاده می‌کنیم مثل زن که با زندگی ارتباط دارد. خود بانو یعنی نگاه‌دارنده‌ی راستی و این نشان می‌دهد که چقدر زن‌ها ارزش و اعتبار داشتند.

وقتی که آیین زرتشت شکل می‌گیرد و بوجود می‌آید، چه تاثیری و چه تغییری در این نقش ایجاد می‌کند؟
زرتشت، بارها وقتی در گات‌ها اشاره می‌کند؛ چون تنها چیزی که از خود زرتشت بجا مانده، خود گات‌ها است. همواره در گات‌ها می‌گوید که زنان و مردان. هرجا اسم از زن می‌برد، اسم از مرد هم می‌برد. ما تا آنجایی که می‌دانیم مثلا در دوره‌ی ساسانی که بدترین دوران برای زرتشتی‌گری بوده، حتی در این دوران ما شهبانو یا ملکه‌هایی داریم که حکومت کردند.

چه باید کرد که این روز بطور کلی به عنوان یکی از جنبه‌های دلپذیر فرهنگ ایرانی و نه فقط آیین زرتشتی، مورد توجه نسل جوان ایرانی قرار بگیرد؟
به نظر من با همین گفتارها مثلاً همین گفتاری که شما دارید. با گفتن و نوشتن و هرچه بیشتر گفتن و اینکه واقعاً یکسری چیزها را بصورت سنت، دوباره رسم بکنیم مثل همین بیدمشک که نماد سپندارمز هست. بیاییم بگوییم که در این روز به زن‌هایمان یا به کسانی که دوستشان داریم، چه مادر باشند، چه خواهر و چه زن خودمان، بیاییم به آنها یک شاخه بیدمشک بدهیم و این روز را زنده نگه داریم، قدرشان را بدانیم برای اینکه اینها واقعا زحمت می‌کشند.

مطلب مرتبط: «مردگیران»، روز عشاق در ایران باستان