«تلویزیون، تأثیر چندانی در کاهش تنش‌های سیاسی ندارد»

فرنگیس محبی

دولت ترکیه از روز پنج‌شنبه، اول ژانویه ۲۰۰۹ اولین شبکه‌ی تلویزیونی به زبان کردی را راه‌اندازی کرد که با تصویری از پرچم ترکیه و سرود ملی این کشور آغاز شد.

برای بررسی این موضوع با عرفان قانعی‌فرد، پژوهشگر تاریخ سیاسی خاورمیانه و زبان‌شناس گفت و گو کرده‌ام.

چرا دولت ترکیه به فکر راه‌اندازی شبکه‌ی تلویزیونی برای کردها افتاده است؟

در حال حاضر، ترکیه نوع نگرش خود را نسبت به کردها تعدیل کرده و سعی کرده مثل ایران و عراق به فکر تجدیدنظر، ولو اندک در مورد تغییر نوع نگاه امنیتی‌اش نسبت به مسأله‌ی کردها و ایجاد نوعی آشتی فرهنگی با آن‌ها باشد.

به گمانم ضرورت فعلی جامعه کردهای ایران و عراق موجب این تغییر سیاست شد که شواهد تاریخی هم در این باره داریم.

فکر می‌کنید ترکیه از این موضوع به عنوان بهانه‌ای برای پیوستن به اتحادیه‌ی اروپا استفاده می‌کند؟

این فقط در حد یک نقد سیاسی است که در ترکیه می‌گویند، ولی این حالت در ترکیه پدید آمده است که ملزم به حرمت نهادن به بخشی از جامعه، برای استفاده از پتانسیل استعدادهای آن و حفظ امنیت و آرامش در آن منطقه است.

طبعاً پیوستن به اتحادیه اروپا مستلزم این دو نکته خواهد بود. در ترکیه زبان کردی، جزئی از هویت آن کشور است و نمی‌تواند مثل دوران جمهوری آتاتورک، به شیوه‌ی غیر قابل انعطاف با آن برخورد بکند.

برای کردهای ترکیه بهترین فرصت است که در این زمینه‌سازی فرهنگی در به رسمیت شناختن هویت خودشان نهایت تلاش را بکنند.

بتوانند بر پایه‌ی فرهنگ آزادی و رها از نگاه محدود ناسیونالسیت کار خودشان را پیش ببرند و در ذهن گروه‌های حاکم بر صحنه‌ی سیاسی ترکیه، اتهام‌های دوران کمونسیت‌ها مثل تجزیه‌طلبی، اقدام علیه امنیت ملی و غیره را از بین ببرند.

در واقع اجازه‌ی استفاده ابزاری از مسأله‌ی قومیت را به حکومت مرکزی‌شان ندهند و نوع نگاه را تلطیف بکنند.

عرفان قانعی‌فرد، پژوهشگر تاریخ سیاسی خاورمیانه و زبان‌شناس

در ترکیه خواست آموزش به زبان کردی در سال ۲۰۰۲ با مخالفت شدید دولت روبه‌رو شد. در سال ۱۹۹۱ هم مجلس ترکیه ممنوعیت زبان کردی را لغو کرد، چرا در ایران و عراق این سیاست نبوده است؟

می‌توان گفت بعد از جمهوری مهاباد در سال ۱۹۴۵، حکومت ایران مزاحمتی برای ادبیات، شعر و موسیقی کردی پدید نیاورد، حتی بعد از دوران جمهوری مهاباد، معتمد وزیری، آهنگ کردی را در تهران با ارکستر رادیو اجرا می‌کرد.

پس از انقلاب ایران می‌بینیم که حکومت تزاحمی برای ترویج زبان، شعر و موسیقی کردی در ایران نداشته است و کردها هنوز یک کتاب در‌باره‌ی آموزش زبان کردی در شورای تألیف وزارت علوم به ثبت نرسانده‌اند تا بتوان زمینه‌ی تدریس زبان کردی را فراهم کرد.

همان‌طور که کتاب‌های دکتر اردلان، رخزادی، خرم‌دل و غیره درباره‌ی نثر و زبان کردی منتشر می‌شود، عرصه برای این زمینه در ایران فراهم بوده است.

هنوز این مسأله در دانشگاه به تدریس نرسیده است ولی در عراق وضعیت به مراتب از کشورهای دیگر بهتر است.

اما در ترکیه می‌بینیم که دو دانشگاه استانبول و آنکارا هم رشته‌ی زبان و ادبیات کردی را برای جذب دانشجو آماده کرده‌اند. فقط در سوریه است که هنوز آن سیاست متوهم و خودکامه وجود دارد.

چه زمانی این نوع نگاه نسبت به فعالیت فرهنگی کردها در ایران یا عراق درست شد؟

در عراق سابقه 70 ساله داریم . به قول همسلی ستیفن لونکریک ، مسئولان عراقی در ژانویه 1939 بخش کردی ایستگاه رادیویی عراق را افتتاح کردند در حالی که مدتها از تاسیس رادیو درعراق می‏گذشت. افسران کرد در تاسیس ان رادیو نقش حائز اهمیتی داشتند. محمد امین زکی و وتوفیق وهبی درترجمه اخبار انگلیسی به کردی سهیم بودند. بسیاری از مردم کرد عراق، هواخواه نازی و هیتلر بودند و آلمان را دوست داشتند. در هنگام جنگ هم بریتانیا برای اقدام علیه پروپاگاندای نازی ها در کردستان جنوبی در فلسطین یک ایستگاه رادیویی افتتاح کردند بنام رادیو "حیفا" که برنامه ای کردی پخش میکرد و توفیق وهبی هم در ان ایام افسری کرد بود به آنها یاری می‏رساند. در بغداد هم انگلیسی‏ها، نشریه‏ای کردی ، به نام "ده نگی گیتی تازه" منتشر می‏کردند. آن ایام کردها می‏توانستند از فرصت به وجود آمده استفاده کنند و به جای ناسیونالیسم کور، بسترسازی فرهنگی بکنند که نکردند. رادیویی در تبریز بود که 15تا 20 دقیقه به کردی برنامه پخش میکرد و حتی وقتی که جمهوری مهاباد از بین رفت و جماعت بارزانی به باکو رفتند این رادیو به کردی و آذری و فارسی برنامه داشت که" دکتر سلطان اتروشی " یکی از گویندگان، خبرهای مربوط به مهاباد را پخش میکرد. درسال 1946 به بعد رادیو صدای باکو به کردی سرود ای رقیب و ناسیونالیستی دیگر و... را پخش کرد و بعد از قیام مهاباد برای حفظ روحیه ناسیونالیستی کردها مرتب پخش می‏شد . در سال 1945 و تا 1958 هیچ نوع قیام مهمی‏در کردستان رخ نداد. حزب هیوا کم کم رو به اضمحلال رفت و دراین ایام شیخ محمود هم از تبعید بازگشت و هیچ رهبر کرد شاخصی وجود نداشت و ملا مصطفی بارزان هم در قفقاز بود که خود را برای حمله ای دیگر آماده می‏کرد . پس هدف نفوذ در اذهان عمومی برای اعمال سیاست قوای سیاسی خارجی بود.
اما در ایران ، سابقه 50 ساله داریم . هرچند این سیاست حکومت ایران بود اما باید مدیون 2 نفرباشیم . یکی کامران بدرخان و دیگری عیسی پژمان سرهنگ ستاد در ساواک ، که اتفاقا سنندجی بود . پس ازسال های 1958 و 1960 در ملاقاتی که شاه ایران با دکتر بدر خان استاد کرسی زبان کردی دانشگاه سورین در پاریس داشت در واقع آن نوع نگاه را تلطیف کرد که شواهد تاریخی آن وجود دارد ". طبق خاطرات پژمان ، بدرخان از پژمان میخواهد که " برای نشانه حسن نیت دولت ایران نسبت به کردها، اجازه انتشار یک روزنامه به زبان کردی را صادرکند و چهار نفر کرد زبان که در دادگاههای نظامی ایران محکوم به مرگ شده‏اند، مورد عفو پادشاه قرار گرفته و از زندان آزاد شوند. سپس روزنامه‏ای به نام «کردستان» با صاحب امتیاز ومدیریت مرحوم بدیع‏الزمان که کردزبان و از علما معروف کردستان بود، همچنین با همکاری صمیمانه تعدادی از نویسندگان کرد زبان از جمله مرحوم دکتر محمد صدیق مفتی‏زاده و با بودجه و پشتیبانی ساواک چاپ و منتشر شد. این روزنامه که به همه کشورهایی که کردها در آن مقیم بودند فرستاده می شد آنقدر متنوع و جالب بود که هر شماره آن در عراق به یک دینار (20 تومان آنوقت) فروش میرفت. برای جلوگیری از تبلیغات وتحریکات کردهای عراقی و سایر کردها در کشورهای اروپایی بر ضد دولت ایران در مورد سیاست اتخاذ شده، نسبت به کردها، یک ربع ساعت برنامه کردی رادیوی تهران به یک ساعت ارتقاء داده شد و در شهرهای مهاباد و رضائیه و سنندج و مشهد نیز برنامه‏های کردی رادیوئی تأسیس گردید. پس از تأسیس تلویزیون در ایران، برنامه‏های هنری رقص و آواز کردی هفته‏ای یکبار و به مدت یک ساعت اجرا می‏شد. این گونه اقدامات اثر بسیار مطلوبی در مناطق مختلف کردستان ایران و سایر کشورها گذاشت و از عطش تحریکات و تبلیغات آنها علیه دولت ایران کاست. و حتی این اقدامات وسیله‏ای شده بودند که ساواک در برخورد با کردهای عراقی بتواند حسن نیت دولت ایران را نسبت به کردها بازگو و از هر موضوعی، شمه‏ای از اینگونه اقدامات را برخ آنها بکشد". و بعد ساواک رادیوی صدای کردستان را برای پارت دمکرات کردستان عراق از آلمان خریداری و تاسیس کرد و اکنون پس از گذشت 70 سال در عراق و 50 سال در ایران ، ترکیه تازه به همان سیاست بدرخان رسیده است که وی را در سال 1930 در جریان فعالیت سیاسی خویبون از ترکیه اخراج کرده بود. درحکومت ترک همه روزنامه های کردی تعطیل و همه فعالیت های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی کردی را قدغن بود و مجموعه ای از قیام های پراکنده و خونین رخ دادو بنا به خواست مصطفی کمال هزاران کرد کشته شدند و صدها روستاها به ویران شدند. شاید امروز، آرزوی کامران بدرخان و احسان نوری پاشا به تحقق پیوست .

به نظر شما اهمیت این تلویزیون به زبان کردی از سوی دولت ترکیه و اهمیت ایجاد رسانه برای هویت‌های قومی و اقلیت‌های قومی مختلف در منطقه تا چه حد در کاهش تنش‌های سیاسی تأثیر دارد؟

تأثیر خواهد داشت ولی نه به معنای واقعی کلمه، چون در واقع در منطقه‌ی کردستان نگرش، نگرش سیاسی است و فرهنگ، ابزاری در دست سیاست برای محدود کردن است.

چه در ایران، چه در عراق و چه در خارج از این دو، تلویزیون کردی را از سال ۱۹۹۰ به این طرف داریم و تأثیر آن‌چنانی در سیاست کردها نداشته است.

فقط نقش اطلاع‌رسانی را داشته است، به نظر من، اگر مبنا و پایه‌ی فرهنگی داخل جامعه درست بشود در سیاست آن‌جا تأثیر‌گذار خواهد بود. صرفاً تلویزیون و ماهواره، آن هم تلویزیون دولتی تأثیر نخواهد گذاشت.