سرطان استخوان

هادی ناصری

بدن موجودات زنده پرسلولی برای حیات به انواع و اقسام ارگان‌ها و سیستم‌های مورد نیاز مجهز شده است. اما این اجزا به چه شکلی در بدن مستقر شده و وظیفه‌ی خود را انجام می‌دهند؟

برای این منظور مجموعه‌ای متشکل از بافت‌های نرم و سخت منظور شده است تا به بدن نظم داده و ارگان‌ها را به مناسب‌ترین و کم‌حجم‌ترین شکل ممکن و به‌نحوی که بتوانند به خوبی انجام وظیفه کنند، دربر گیرد.

این بافت‌های نرم و سخت که در مجموع «سیستم اسکلتی» نامیده می‌شوند علاوه بر نظم دادن به بدن وظایف دیگری چون خون‌سازی (بخش اعظم خون‌سازی بدن پس از بلوغ)، ترشح برخی هورمون‌ها، تسهیل حرکت و قدرت دادن وشکل دادن به بدن را نیز بر عهده دارند.

دو بافت استخوان و عضلات بیشتر حجم این سیستم را تشکیل می‌دهند. استخوان‌های بدن از نظر اندازه و شکل به پهن، کوتاه و بلند و از نظر تراکم ماده تشکیل دهنده به پرتراکم و کم‌تراکم تقسیم‌بندی می‌شوند.

عضلات نیز از نظر وظیفه و ساختار به صاف (غیر ارادی)، مخطط (ارادی) و قلبی تقسیم‌بندی شده‌اند. استخوان‌ها توسط بافتی به نام غضروف که نرم و ارتجاعی هستند، به یکدیگر متصل می‌شوند.

وظیفه‌ی اصلی غضروف روان‌سازی حرکت و جلوگیری از ساییده شدن استخوان‌ها در محل اتصال آنها به یکدیگر (مفاصل) است. غضروف در مناطق دیگر بدن چون لاله‌ی گوش، نوک بینی، ریه، نای و ... نیز حضور دارد.

غضروف در محل صفحات رشد بدن در استخوان‌ها با فرآیند‌های خاصی به همراه رسوب کلسیم به استخوان تبدیل می‌شود.

استخوان بر خلاف باور غلط عمومی، بافتی زنده است و از اعصاب و عروق خونی و سلول‌ها تشکیل شده است. در مرکز استخوان مغز استخوان قرار دارد که وظیفه‌ی حیاتی خون‌سازی را بر عهده دارد. خارج از استخوان و چسبیده به آن لایه‌ای قرار گرفته است که آن را ضریع می‌نامند.

در بخش دهم از سلسله مطالب درآمدی بر سرطان به سرطان استخوان می‌پردازیم. سرطان استخوان (Bone Cancer) یا در کل «سارکوم»های سیستم اسکلتی سرطان‌های کشنده‌ای هستند که به شدت و به خصوص در نوجوانان و کودکان درحال گسترش‌اند.

همه ساله در حدود ۲۶۰۰ مورد جدید در ایالات متحده تشخیص داده می‌شود که از این تعداد حدود ۴۰۰ مورد در افراد زیر ۲۰ سال اتفاق می‌افتد. در این بین سالیانه ۳۰۰ نفر نیز جان خود را از دست می‌دهند.

باید به این نکته اشاره کرد که استخوان در حالت پیشرفته و وخیم سرطانی به دلیل از بین رفتن بافت محکم اولیه و جایگزین شدن با غضروف نابالغ و غیرطبیعی (بازگشت سلول‌ها به یک یا چند رده ماقبل خود) حالتی نرم خواهد داشت که در اصطلاح پزشکی به آن «نایلونی شدن» عضو یا بافت می‌گویند.

ضایعه‌ی سرطانی پیشرفته که به همراه تورم و التهاب است (منبع)

انواع سرطان استخوان

استخوان و سیستم اسکلتی نیز مانند کبد یکی از نقاط شایع دست‌اندازی دیگر سرطان‌هاست. بر این اساس، سرطان‌های سیستم اسکلتی بر دو دسته‌ی اولیه و ثانویه تقسیم‌بندی می‌شوند:

سرطان‌های اولیه: سه نوع شایع آن به ترتیب اهمیت:

۱- استئوسارکوم (Osteosarcoma): یک تومور بدخیم استخوان‌ساز است. در تمامی سنین دیده می‌شود اما ۷۵ درصد بیماران کمتر از ۲۰ سال دارند. در سالخوردگی نیز می‌تواند دیده شود. مردان بیش از زنان مبتلا می‌شوند. هر استخوانی ممکن است مبتلا شود اما بیشتر بخش زاینده‌ی استخوان‌های بلند که صفحه‌ی رشد در آن قرار دارد (متافیز) درگیر می‌شوند.

زانو ۶۰ درصد، مفصل ران 15 درصد، شانه ۱۰ درصد و فک هشت درصد موارد درگیری را به خود اختصاص می‌دهند. زیر گروه‌های استئوسارکوم بر اساس محل درگیری استخوانی، درجه‌ی تمایز، منفرد یا چند مرکزی بودن، حضور بیماری زمینه‌ای و انواع بافت‌شناسی مشخص می‌شوند.

استئوسارکوم اغلب قشر مجاور خود را تخریب کرده (بخصوص اگر در محل مغز استخوان قرار گرفته باشد) و باعث ایجاد توده‌ای از بافت نرم می‌گردد. بصورت گسترده در داخل مجرای مغز استخوان پیشرفت کرده و جایگزین آن می‌شود ولی به ندرت وارد فضای مفصلی می‌شود.

۲- کندروسارکوم (Chondrosarcoma): این نوع سرطان توانایی تولید غضروف‌های بدخیم و تمایز یافته را دارد. باز هم بر اساس محل درگیری و ویژگی‌های بافت‌‌شناسی متمایز خواهد شد. شیوع این نوع سرطان نصف استئوسارکوم است. بیشتر افراد درگیر ۴۰ ساله یا مسن‌تر بوده و مردان دو برابر زنان مبتلا می‌شوند.

کندروسارکوم در حفره‌ی مغز استخوان ایجاد شده و توده‌ی صیقلی متسع شونده‌ای را ایجاد می‌کند که اغلب باعث خوردگی قشر استخوان می‌شود. کندروسارکوم اغلب در استخوان لگن، شانه و دنده‌ها ایجاد می‌شود و به ندرت بخش پایین استخوان اندام‌ها را مبتلا می‌کند. کندروسارکوم بیشتر از طریق جریان خون به ریه‌ها و سایر نقط سیستم اسکلتی دست اندازی می‌کند و در سالیان اخیر میزان مرگ و میر دراثر دست‌اندازی به ریه نیز افزایش یافته است.

۳- سارکوم یوئینگ (Ewing’s Sarcoma): حدود ۶ تا ۱۰ درصد سرطان‌های اولیه‌ی استخوان را شامل می‌شود. از نظر شیوع در کودکان پس از استئوسارکوم مقام دوم را دارد. سن شیوع ۱۰ تا ۱۵ سال است و ۸۰ درصد بیماران زیر ۲۰ سال دارند. پسرها کمی بیشتر از دخترها به آن مبتلا شده و تمایل نژادی خاصی در آن دیده می شود بطوریکه سیاهپوستان به ندرت به آن مبتلا می‌شوند. این سرطان بصورت توده‌های دردناک در حال بزرگ شدن در قسمت دیافیز (بدنه‌ی بلند بین دو سر استخوان) خصوصاً استخوان ران و استخوان‌های مسطح لگن دیده می‌شود.

عارضه‌ی سرطانی در قسمت بدنه (دیافیز) استخوان ران (منبع)

سرطان‌های ثانویه

متأسفانه کبد و استخوان‌ها دو محل بسیار شایع دست‌اندازی دیگر سرطان‌های به وقوع پیوسته در بدن هستند. سرطان‌های سینه، پروستات، ریه، تیروئید و کلیه تمایل بیشتری برای دست‌اندازی به استخوان دارند. در بیشتر مواقع وضعیت بیمار در این حالت وخیم‌تر از سرطان‌های اولیه است.

راه‌های دست‌اندازی و انتشار دیگر سرطان‌ها به استخوان شامل گسترش مستقیم، انتشار لنفاوی - عروقی و انتشار داخل نخاعی است.

مغز استخوان در این نوع سرطان‌ها به دلیل عروق خونی فراوان محل مناسبی برای لانه گزینی سلول‌های سرطانی مهاجر است. بیشتر دست‌اندازی‌ها به ترتیب شیوع عبارتند از: ستون مهره‌ها، لگن، قسمت فوقانی استخوان ران، استخوان بازو، دنده‌ها، جمجمه و استخوان جناغ.

مراحل و درجه‌بندی در سرطان استخوان

سرطان استخوان علاوه بر مرحله‌بندی عمومی که در سایر سرطان‌ها بیان می‌شود، از یک درجه‌بندی نیز برخوردار است که به همراه مرحله‌بندی توصیف می‌شود. بر این اساس شش مرحله در این سرطان بطور عمومی بیان خواهند شد:

مرحله‌ی یک A: ضایعه‌ی داخل استخوانی درجه پایین بدون دست‌اندازی
مرحله‌ی یک B: ضایعه‌ی خارج استخوانی درجه پایین بدون دست‌اندازی
مرحله‌ی دو A: ضایعه‌ی داخل استخوانی درجه بالا بدون دست‌اندازی
مرحله‌ی دو B: ضایعه‌ی خارج استخوانی درجه بالا بدون دست‌اندازی
مرحله‌ی سه A: ضایعه‌ی داخل استخوانی، بدون درجه‌بندی مشخص و به همراه دست‌اندازی
مرحله‌ی سه B: ضایعه‌ی خارج استخوانی، بدون درجه‌بندی مشخص و به همراه دست‌اندازی

رشد وسیع سرطان در قسمت مغز استخوان که قسمت‌هایی از قشر استخوان را نیز تخریب کرده است (منبع)

علل ایجادکننده

علل ایجادکننده این سرطان به طور شفاف تشخیص داده نشده‌اند؛ اما عواملی را که احتمال می‌رود در ایجاد آن دخیل باشند، می‌توان به شرح زیر در نظر گرفت:

۱- پرتوتابی: پرتوتابی و دریافت پرتوهای یونیزان در سنین پایین احتمال ابتلا به سرطان استخوان را بالا می‌برد.

۲- سن: گروه‌های سنی خاصی در معرض خطر بطور خاص هستند، برای مثال سارکوم یوئینگ و درجه‌ی بعد استئوسارکوم در جوانان و کودکان بسیار شایع هستند.

۳- ژنتیک: جهش و برخی سندرم‌های ژنتیکی مانند سندرم لی‌فراومنی، سندرم راتموند - تامسون مؤثرند.

۴- بیماری‌ها: برخی بیماری‌ها و التهاب‌های استخوان نیز در ابتلا به سرطان استخوان موثرند از جمله؛ بیماری پاژه، بیماری اولیر و رتینوبلاستوما (سرطان چشم).

سرطان استخوان ممکن است سال‌ها پس از پرتوتابی یا شیمی درمانی که برای درمان دیگری بکار گرفته شده است بروز کند.

علائم

اصولاً علائم بسته به محل و اندازه‌ی سرطان متفاوتند

۱- درد: درد مهم‌ترین علامت سرطان استخوان محسوب می‌شود. بیشتر بیماران از درد که در شب‌ها شدیدتر می‌شود شکایت دارند. اگر ضایعه‌ی سرطانی بزرگ باشد همراه با تورم و التهاب خواهد بود. گاهی اوقات درد به آن شدت می‌رسد که بیمار قادر به خوابیدن نیست و یا از شدت درد از خواب می‌پرد. علت ایجاد درد و تورم از بین‌رفتن بافت قشری استخوان و دست‌اندازی به بافت نرم اطراف آن است.

۲- ضعف و شکستگی استخوان: همان طور که گفته شد، در این سرطان و تمامی سرطان‌ها سلول‌های سرطانی به یک یا چند رده ماقبل خود بر می‌گردند. در این سرطان سلول‌ها به رده‌ی ماقبل خود یعنی غضروف (از نوع نابالغ) بر می‌گردند که به حتم نمی‌توانند وظیفه‌ی استحکام بخشی استخوان را انجام دهند. اما علاوه بر این به دلیل رشد سرطان و تخریب قشر استخوان، محل درگیر ضعیف و به راحتی می‌شکند.

۳- کم‌خونی: به دلیل درگیری استخوان با سرطان و تخریب آن، وظیفه‌ی خون‌سازی به خوبی انجام نخواهد شد.

سایر علائم عبارتند از: تب، کاهش وزن، کاهش اشتها، بیقراری در اعضای انتهایی و افزایش کلسیم خون به همراه عوارض و علائم آن.

تشخیص و درمان

یکی از بهترین راه‌های تشخیص امکان مشاهده‌ی ضایعه و برجستگی دردناک در بیشتر موارد است. در مراحل بعدی از انواع پرتونگاری چون سی‌تی اسکن، اشعه‌ی ایکس، ام‌آر‌آی، آزمایش‌های خونی (سنجش میزان آنزیم آلکالاین فسفاتاز که در ۶۰ درصد بیماران در سرم خون بالا می‌رود) و نمونه‌برداری استفاده می‌شود.

در امر درمان سرطان استخوان معمولاً یک تیم پزشکی متخصص (مانند جراح، ارتوپد و...) شرکت می‌کنند. باید توجه کرد که مانند سایر سرطان‌ها اگر سرطان استخوان در مراحل اولیه تشخیص داده شود تا ۸۰ درصد قابل درمان خواهد بود. اساس درمان مانند سایر سرطان‌هاست:

۱- جراحی: بهترین راه درمان جراحی است. در عمل جراحی ضایعه به همراه مقداری از بافت سالم برداشته می‌شود. البته در حال حاضر پیش از عمل از داروهای شیمی درمانی خاصی استفاده می‌شود. این عمل به جراح کمک می‌کند تا بر لزوم یا عدم لزوم تغییر دارو اطمینان حاصل شود. در بیمارانی که به ناچار قطع عضو می‌شوند، اقدامات بعدی جهت بهبود کیفیت زندگی لحاظ خواهد شد.

۲- شیمی درمانی: همانطور که گفته شد هم می‌تواند پیش از عمل و هم پس از عمل مورد استفاده قرار گیرد. معمولاً افراد به شیمی‌درمانی در مراحل اولیه پاسخ مناسبی می‌دهند.

۳- پرتودرمانی: به دلیل این‌که خود پرتوها ممکن احتمالاً در ایجاد سرطان استخوان نقش دارند با احتیاط در این بیماران استفاده می‌شود. از اشعه‌ی ایکس با انرژی زیاد (سخت) برای درمان استفاده می‌شود. پرتودرمانی در حال حاضر بیشتر برای درمان سارکوم یوئینگ مورد استفاده است.

۴- درمان‌های حمایتی: از داروهای ضد درد بنا بر وضعیت و شدت درد بیمار، داروهای ضد استفراغ و داروهای ضد التهاب و عفونت استفاده خواهد شد.

پیشگیری

متأسفانه عوامل ایجادکننده‌ی سرطان استخوان ناشناخته‌اند و پیشگیری از آن بدین ترتیب بسیار مشکل است؛ اما می‌توان با اجتناب از قرار گرفتن در معرض پرتوهای یون‌زا و مواد شیمیایی سرطان‌زا، درمان به موقع بیماری‌های التهابی و عفونی (در هر نقطه از بدن) و انجام ورزش و تحرک روزانه و منظم (به جهت استحکام بخشی سیستم اسکلتی) و هم‌چنین رژیم غذایی کنترل‌شده، تا حدی از خطر ابتلا به این سرطان کاست.

منابع:

۱- آسیب‌شناسی اختصاصی رابینز، به نظارت و تدوین دکتر مسلم بهادری، انتشارات اندیشه‌ی رفیع، صص ۵۵۹ تا ۵۶۹

۲- مرکز ملی سرطان آمریکا

۳- مرکز تحقیقات سرطان انگلستان

۴- سرطان استخوان

۵- دانشگاه ویرجینیا

۶- امدیسن برای: استئوسارکوم - کندروسارکوم

۷- دانش‌نامه آزاد ویکی‌پدیا