برساختن دموکراسی؟ یا دیکتاتوری دین و ملیت و سنت؟

اکبر گنجی

اشاره: رویدادهای اخیر حاکی از آن‌اند که توافق چندانی در خصوص فرآیند دموکراتیک و عمل جمعی حول برنامه‌های مشخص وجود ندارد. اگر چنین باشد، مبارزه‌ی با رژیم حاکم بر ایران ممکن است برای عده‌ای معنایی داشته باشد متفاوت از معنایی که دیگران دنبال می‌کنند.

تفاوت معنا شاید اهمیت چندانی نداشته باشد، اما تفاوت دریافت از دموکراسی و عمل جمعی دموکراتیک، ممکن است در طول مبارزه مشکلاتی پدید آورد که نیازمند گفت و گوی استدلالی جمعی است. در این‌جا کوشش خواهم کرد تا با تبیین دیدگاه خود، حداقل در خصوص آن‌چه می‌فهمم، روشنگری کنم تا شاید از سوء تفاهم‌ها جلوگیری شود.

۱- معرفت‌های نظری:

ریاضیات، منطق، علوم تجربی و فلسفه، اگر چه برساخته‌های بشری هستند، اما تابع همه‌پرسی جمعی نیستند. فلسفه تابع استدلال و برهان است. تجربه داور نظریه‌های علمی طبیعی و انسانی است. به تعبیر دیگر، علوم پیشینی متکی بر عقل فلسفی‌اند و علوم پسینی متکی بر عقل تجربی‌اند. صدها میلیون انسان هم قادر نخواهند بود با رأی خود نظریه‌ای را در فلسفه یا علوم تجربی بالا یا پایین برند.

۲- معرفت‌های عملی:

آدمیان برای زندگی جمعی خود نظریه‌هایی برساخته‌اند. این برساخته‌ها متمایز از برساخته‌های نوع اول است:

۱.۲- پول: اسکناس را در نظر بگیریم. پول هم چیزی جز کاغذ نیست. آن‌چه پول را از دیگر کاغذها متمایز می‌سازد، «به شمار آوردن» یا «محسوب کردن» است. انسان‌ها از طریق قرارداد کاغذی را پول «به شمار می‌آورند» یا پول «محسوب می‌کنند.»

۲.۲- همسری: گرد بودن کره‌ی زمین، تابع به شمار آوردن آدمیان نیست. اگر کره‌ی زمین مکعب شکل بود، انسان‌ها نمی‌توانستند آن را گرد به شمار آورند. اگر برف قرمز بود، انسان‌ها نمی‌توانستند آن را سفید به شمار آورند. اما در جهان خارج چیزی به نام رابطه‌ی همسری وجود ندارد. انسان‌ها از طریق قرارداد، زن و مردی را همسر به شمار می‌آورند یا محسوب می‌کنند. مستقل از زن و مرد، چیزی به نام همسری وجود ندارد.

۳.۲- مالکیت: در جهان خارج انسان‌ها و اشیاء وجود دارند. مستقل از آن‌ها چیزی به نام مالکیت وجود ندارد. آدمیان از طریق قرارداد، اشخاص را مالک اشیاء به شمار می‌آورند یا محسوب می‌کنند. به همین دلیل نظام‌های اقتصادی (سوسیالیسم، کاپیتالیسم، و ...) تعاریف مختلفی از مالکیت دارند. یعنی به طرق گوناگون، اشخاص را مالک به شمار می‌آورند.

۴.۲- ریاست و رهبری: در جهان خارج موجودی جز آدمیان به نام ریاست و رهبری وجود ندارد. رییس به شمار آوردن اشخاص، تابع قرارداد است. مطابق فقه دوران اخیر شیعیان، فقیه رییس و زعیم سیاسی به شمار می‌آید یا محسوب می‌شود. مطابق کمونیسم ارتدکس، پرولتاریا رهبر به شمار می‌رود. نظام‌های دموکراتیک، ریاست را معلول آرای اکثریت مردم به شمار می‌آورند. به تعبیر دیگر، چیزی به نام رهبری، ریاست، زعامت، و غیره در جهان خارج وجود ندارد. ریاست و رهبری، برساختنی است.

۵.۲- دموکراسی: دموکراسی یکی از برساخته‌های بشری برای زندگی جمعی است. آدمیان معتقدند که این برساخته بهترین (عادلانه‌ترین، عقلایی‌ترین) شیوه‌ی اداره‌ی زندگی صلح‌آمیز است. دموکراسی نظامی است که از طریق آرای مردم قدرت سیاسی را موقتاً به افرادی واگذار می‌کند (جنبه‌ی ایجابی دموکراسی: رئیس به شمار آوردن.) دموکراسی نظامی است که از طریق آرای مردم قدرت سیاسی را از افراد باز می‌ستاند (جنبه‌ی سلبی دموکراسی: رییس به شمار نیاوردن.) دموکراسی کاری به علوم نظری و فلسفه ندارد؛ حیطه و قلمرو دموکراسی، اعتباریات (به شمار آوردن، محسوب کردن) است. فرآیند دموکراتیزاسیون اعتباریات را به تصمیم و آرای مردم متکی می‌کند.

دموکراسی به عنوان یک برساخته‌ی بشری، دائماً در حال بازسازی و تکامل است. درست است که مطابق این نظام، نمایندگان مردم در پارلمان می‌نشینند و قانون وضع می‌کنند (قانون به شمار آوردن مصوبات نمایندگان،) اما در بسط این برساخته، برخی از جوامع دموکراتیک به این نتیجه رسیده‌اند که مردم هم می‌توانند به طور مستقیم قوانینی را تصویب کنند.

به عنوان مثال، در ایالت کالیفرنیا، می‌توان با جمع آوردن امضای پنج درصد واجدین رأی، خواستی را به همه‌پرسی عمومی نهاد و به قانون تبدیل کرد. برای تغییر قانون اساسی ایالت به هشت درصد آرای واجدین حق رأی نیاز است. اگر چنان رأی‌ای حاصل شد، برای تغییر اصول اقدام می‌گردد. این نحوه‌ی به تصویب رساندن قانون، محصول بسط دموکراسی است.

۳- انسان‌شناسی دموکراتیک:

روز سبت (شنبه) روز مهمی در سنت یهودی است. در این روز کارها تعطیل می‌شود. این روز آن قدر مهم است که در گذشته عدم رعایت آداب این روز، مجازات‌های سنگینی در پی داشت. به عنوان مثال در قرآن آمده است که گروهی از یهودیان که مقررات این روز را نادیده گرفتند - یعنی در روز شنبه اقدام به ماهی‌گیری کردند - به وسیله‌ی خداوند مجازات شدند.

عیسی مسیح جمله‌ی زیبایی بیان نمود که اگر جدی گرفته شود، جای خادم و مخدوم عوض خواهد شد. او خطاب به یهودیان گفت: سبت برای انسان‌هاست؛ نه انسان‌ها برای سبت. سبت واقعیتی خارجی نیست. سبت برساخته‌ای اجتماعی برای زندگی جمعی انسان‌هاست. اگر سبت برای انسان‌هاست، که هست، می‌توان آن را تغییر داد.

بدین ترتیب، مطابق انسان‌شناسی دموکراتیک، همه‌ی برساخته‌های بشری برای زندگی آزادانه‌ی انسان‌هاست تا آن‌گونه که خود خوب به شمار می‌آورند، زندگی کنند. زندگی سعادتمند، زندگی‌ای است که انسان‌ها خوب به شمار می‌آورند. در حیات جمعی هم همه چیز باید تابع آرای مردم باشد. نظام سیاسی برای انسان‌هاست، نه انسان‌ها برای نظام سیاسی.

۴- دین:

سنت دین‌داران بر این استوار بوده است که دین را امری مقدس ( آسمانی، کامل، جامع، بدون چون و چرا و ...) به شمار آورده‌اند. آنان مدعی‌اند که دینشان سخنان خداوند است. خدایی که عالم مطلق، قادر مطلق و خیر مطلق است. چنین خدایی بهتر از انسان‌های جایزالخطا سود و زیان، سعادت و شقاوت، خیر و شر آن‌ها را تشخیص می‌دهد.

بدین ترتیب، دین (یعنی سخنان خداوند) را نمی‌توان تغییر داد؛ آدمیان باید تابع سخنان خداوند باشند. به تعبیر دیگر، دین مقدس است و انسان‌ها باید تابع دین باشند تا زندگی دنیوی و اخروی بهتری داشته باشند. روحانیت مفسر رسمی دین است.

مهم‌ترین اشکال این رویکرد آن است که آدمیان را برای دین می‌داند؛ نه آن‌که دین را برای آدمیان. انسان‌ها در خدمت دین‌اند؛ نه دین در خدمت انسان‌ها. در سال‌های ابتدای انقلاب، مرحوم مهندس مهدی بازرگان به درستی تفاوت دیدگاه خود را با آیت‌الله خمینی و فقها بازگو کرد. بازرگان گفت فقها ایران را برای اسلام می‌خواهند؛ اما من اسلام را برای ایران می‌خواهم.

فقها احکام فقهی را احکام الله به شمار می‌آورند که به خواست مردم نمی‌توان در آن‌ها تغییر ایجاد کرد. به عنوان مثال، مردم نمی‌توانند با همه پرسی اجرای احکام فقهی را لغو کنند. اما اگر دین برساخته‌ای اجتماعی باشد، که به گمان من چنین است، در آن صورت این برساخته را می‌توان تغییر داد؛ کما این‌که در طول تاریخ تغییر کرده است.

توجه به این نکته بسیار مهم است. فقها دین را امری مقدس و بدون چون و چرا به شمار می‌آورند. فقها با این‌که تغییرات فراوانی در دین ایجاد کرده‌اند، در عین حال منکر تغییر و تحول دین می‌شوند. اما دیدگاهی که انسان‌های با پوست و استخوان و گوشت و خون را مهم می‌داند، همه چیز را تابع انسان‌ها و خواست آن‌ها می‌کند. دین برای انسان‌هاست؛ نه انسان‌ها برای دین.

۵- پرچم:

پرچم واقعیتی خارجی نیست؛ انسان‌ها رنگ یا رنگ‌های خاصی را پرچم ملی به شمار می‌آورند یا محسوب می‌کنند. هیچ پارچه یا رنگی ذاتاً (اگر ذاتی داشته باشد) نماد هیچ کشوری نیست. آدمیان «به شمار می‌آورند» یا «تعیین می‌کنند» که چه رنگی پرچم ملی آن‌ها باشد.

مردم گذشته، نظام‌های سیاسی خاصی را پدید آورده بودند. چون مردم گذشته نظام‌های غیر دموکراتیک داشتند، نمی‌توان این نوع نظامات را همیشگی و ابدی به شمار آورد. آدمیان در هر دوره‌ای حق دارند نظام سیاسی‌ای را که بهتر به شمار می‌آورند، بر خود حاکم سازند.

اندیشه‌ای که آدمیان و خواست و ترجیح آن‌ها را اصل و اساس نظام سیاسی به شمار می‌آورد، اندیشه دموکراتیک نام دارد. انسان‌های دوپا، تنها یک بار فرصت می‌یابند که بر روی این کره‌ی خاکی زندگی کنند. اگر گذشتگان حق داشته‌اند به گونه‌ای که می‌پسندیدند زندگی کنند، انسان‌های امروزی هم حق دارند آن گونه که می‌پسندند، زندگی کنند. تمامی «به شمار می‌رود»‌ها، تابع پسند و ناپسند انسان‌هایند.

آیت‌الله خمینی در سخنرانی اولین روز ورودش به ایران در بهشت زهرا گفت: «به فرض آن‌که پدران ما آزادانه قانون اساسی پیشین را به تصویب رسانده باشند، این قانون برای آن‌ها معتبر بود. مردم امروز هم حق دارند قانون اساسی جدیدی برای خود وضع کنند.»

این سخن، سخن درست و حقی بود. اگر فرض کنیم که قانون اساسی جمهوری اسلامی به روش‌های دموکراتیک به تصویب اکثریت مردم ایران رسیده باشد، نسل کنونی باز هم حق دارد این قانون اساسی را تغییر دهد و قانون اساسی دیگری برسازد. به گمان من، این قانون اساسی معارض نظام دموکراتیک است. ما به قانون اساسی دموکراتیکی نیازمندیم که اصل اول آن اجرای بی‌قید و شرط اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر باشد.

قانون اساسی دموکراتیک، به معنایی که تا کنون بارها و بارها توضیح داده‌ام، قانونی سکولار است؛ یعنی نهاد دین را از نهاد دولت متمایز می‌سازد. سکولاریسم بدین معنا، دارای ویژگی‌هایی به قرار زیر است:
الف- دولت نهادی مقدس نیست؛ بلکه برساخته‌ای بشری است.
ب- دولت مجری احکام و فرامین دینی نیست؛ بلکه مجری قوانین برساخته‌ی بشری است.
ج- روحانیت دارای هیچ حق ویژه‌ای نیست. آن‌ها دارای همان حقوقی هستند که همه‌ی شهروندان از آن برخوردارند.
د- دولت نسبت به کلیه‌ی ادیان بی‌طرف خواهد بود¹.

فرض کنیم پرچم خاصی را گذشتگان به روش‌های دموکراتیک پرچم ایران به شمار آورده باشند؛ این امر نافی حق نسل‌های بعدی نیست که به روش‌های دموکراتیک پرچم دیگری را پرچم ملی ایران به شمار آورند. این مقتضای دموکراسی‌خواهی است.

ایران هیچ گاه پرچمی نداشته که برآمده‌ی فرآیند دموکراتیک باشد. در ابتدای انقلاب وقتی بحث تغییر پرچم ملی ایران مطرح شد، من با این که جوانی ۱۹ ساله بیش نبودم، نظر و تفسیر مهندس مهدی بازرگان از پرچم پیشین را پسندیدم؛ اما آقای خمینی به نظر بازرگان توجه نکرد و آن را نپذیرفت.

هیچ خصومتی با پرچم پیشین و مدافعان آن ندارم. اما به مقتضای دموکراسی‌خواهی، مردم از این حق برخوردارند که در شرایط دموکراتیک به روش‌های دموکراتیک، یعنی از طریق همه‌پرسی که در آن رقبای مختلف حاضر باشند، پرچم ملی خود را انتخاب کنند. همه‌ی افراد به چنان پرچمی احترام خواهند نهاد.

تاریخ و سنت و ملیت و دین نمی‌توانند (نباید) مانع حق تعیین سرنوشت (یکی از اصول اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر) انسان‌ها باشند. پدران و مادران ما هیچ گاه فرصت نیافتند تا در این خصوص تصمیم بگیرند.

اینک که هنوز در حال مبارزه‌ی با رژیم خودکامه‌ی سلطانی هستیم، برخی پیشاپیش تکلیف مردم ایران را معین کرده‌اند. این چه نوع دموکراسی‌خواهی است که به مردم اجازه نمی‌دهد درباره‌ی رنگ پرچم ملی‌شان آزادانه تصمیم بگیرند؟ این نوعی پدرسالاری معارض با دموکراسی بیش نیست.

ملی‌گرایی، اسلام‌گرایی، سنت‌گرایی، و دیگر گرایی‌ها، ایدئولوژی‌ای بیش نیستند که نمی‌توان (نباید) انسان‌ها در پای آن‌ها قربانی کرد. تمامی ایدئولوژی‌ها برای این برساخته شده‌اند تا در خدمت آدمیان باشند. این رویکرد، یعنی التزام به فرآیند دموکراتیک، به معنای خصومت با رنگی خاص نیست.

در ایران وقتی این سخنان مطرح می‌شود، رژیم فرد را به خصومت با دین متهم می‌سازد. در خارج از ایران هم این سخنان به خصومت با پرچم شیر و خورشید فروکاسته می‌شود. التزام به ساز و کارهای دموکراتیک فقط برای مخالفت با رژیم جمهوری اسلامی نیست؛ دموکراسی‌خواهی بسیاری از امور را دگرگون خواهد کرد.

۶- نتیجه:

تا حدی که من می‌فهمم،

۱.۶- پرچم حاکی از واقعیتی بیرونی نیست. پرچم ملی چیزی است که مردم یک کشور آن را پرچم ملی به شمار می‌آورند یا محسوب می‌کنند. به زور تاریخ، سنت، ملیت و دین نمی‌توان امری اعتباری - قراردادی را به انسان‌ها تحمیل کرد.

۲.۶- پرچم ملی ایران را باید مردم ایران در فرآیندی دموکراتیک برگزینند. یعنی رنگ‌ها و اشکالی را از طریق همه‌پرسی نماد ملی به شمار آورند. هیچ بدیلی را نمی‌توان در همه‌پرسی حذف و طرد کرد.

این رویکرد، مخالفت شدید برخی از افراد را برانگیخته است. برخی مدعی شده‌اند که: «پرچم شیر و خورشید، پرچم ملی ایرانیان است.» اما نکته‌ی ساده این است که نماد ملی امری اعتباری است که مردمی آن را پرچم ملی به شمار می‌آورند؛ نه واقعیتی از واقعیات جهان خارج.

هیچ انسانی قادر به تغییر مسیر حرکت ماه و خورشید و زمین نیست؛ اما انسان‌ها قادرند نمادهای برساخته‌ی خود و دیگران را تغییر دهند. این حق مردم این عصر و اعصار بعدی است که رنگ یا رنگ‌هایی را به عنوان نماد ملی برگزینند. اگر استبداد دینی بد است، استبداد ملی، استبداد سنت و استبداد سکولار هم بد و نارواست.

۳.۶- در شرایط غیر دموکراتیک کنونی هر فرد و گروهی حق دارد پرچم خاصی را پرچم ملی ایران به شمار آورد. پرچم خاصی را پرچم ملی ایران به شمار آوردن و تحمیل آن به دیگران تحت نام پرچم ملی، چیزی جز استبداد و دیکتاتوری نیست. در شرایط کنونی من حق دارم هر پرچمی را پرچم ملی به شمار آورم. شما هم حق دارید هر پرچمی را پرچم ملی به شمار آورید. هیچ کس مجاز به اعتراض به دیگری در این خصوص نیست.

۴.۶- در اجتماعاتی که گروه‌ها و دسته‌ها برگزار می‌کنند، برگزارکنندگان حق دارند پرچم خاصی را که پرچم ملی ایران به شمار می‌آورند، برافرازند؛ یا به دلیل اختلاف نظر در این باب، هیچ پرچمی بالا نبرند. نمی‌توان در خارج از ایران همچون انصار حزب‌الله عمل کرد و تجمعات دیگران را با تحمیل نمادهایی که خود نماد ملی به شمار می‌آوریم، از مسیر انتخابی‌شان خارج ساخت.

۵.۶- «ما» به معنای «ملت ایران» یا «مردم ایران» نیست. هر جا یا هر برنامه‌ای بیش از دو نفر را گرد آورد، «ما» ساخته خواهد شد. «ما» حق داریم در تجمعی که برگزار می‌کنیم یا در برنامه‌ای که دنبال می‌کنیم، پرچم یا نماد دیگری را برافرازیم. هر «ما»‌ی دیگری هم از چنین حقی برخوردار است.

اگر در فهم نکته‌ای به این سادگی مشکل داشته باشیم، گفت و گو پیرامون مسائل پیچیده دشوار خواهد شد. «ما» برای هیچ کس تعیین تکلیف نکرده‌ایم. مسأله این است: برخی افراد و گروه‌ها می‌خواهند برای ما تعیین تکلیف کرده و آن‌چه را درست و خوب «به شمار می‌آورند»، به «ما» تحمیل کنند.

۶.۶- خودی و غیر خودی، از جهتی قابل دفاع و از جهتی غیر قابل دفاع است. هر گروه از افرادی که حول برنامه یا سیاستی گرد آیند، خودی را در برابر غیر خودی‌هایی که آن برنامه یا سیاست را قبول ندارند، تشکیل می‌دهند. به تعبیر دیگر، ما و شما پدید می‌آید. این معیاری است که احزاب و گروه‌ها و سازمان‌ها را از یکدیگر متمایز می‌سازد: جمهوری‌خواهان و غیر جمهوری خواهان، دین‌داران و بی‌دینان، سکولارها و غیر سکولارها، سلطنت‌طلبان و غیر سلطنت‌طلبان، سوسیالیست‌ها و لیبرال‌ها، و غیره. این معنای «ما» و «شما»، یا «خودی» و «غیر خودی» نه تنها هیچ اشکالی ندارد، بلکه لازمه‌ی جامعه‌ی دموکراتیک پلورالیستیک است.

بدین ترتیب، حول ارزش‌ها، سیاست‌ها، اهداف، می‌توان ما و دیگری پدید آورد. «ما» - یعنی تعدادی از افراد که برنامه‌ی خاصی (اعتصاب غذای مقابل سازمان ملل، پروژه‌ی جنایت علیه بشریت و ...) را دنبال می‌کنیم - حق داریم بگوییم در چه چهارچوب و شرایطی حول این برنامه گرد آمده‌ایم. این کار کاملاً دموکراتیک است.

خودی و غیر خودی بدین معنا نه تنها هیچ معنای مذمومی ندارد، بلکه مبنای سازمان یافتن علایق، منافع و ترجیحات متفاوت در جوامع دموکراتیک است. اگر کسی با این نوع سازمان یافتن مخالف باشد، باید از جامعه‌ی توده‌وار دفاع کند.

اما نوع مذمومی از خودی و غیر خودی وجود دارد که «متفاوت»‌ها و «دیگری» را از حقوق شهروندی محروم می‌سازد. به تعبیر دیگر، تبعیض بین خودی‌ها و غیر خودی‌ها ایجاد می‌کند. خودی‌ها صاحب امتیازند؛ و غیر خودی‌ها از حقوق اجتماعی و سیاسی محروم می‌شوند. این نوع خودی و ناخودی ساختن قطعاً با دموکراسی و حقوق بشر تعارض دارد. برابری انسان‌ها بنیاد دموکراسی و حقوق بشر است.

۷.۶- دموکراسی‌خواهی به معنای جمع شدن همه‌ی افراد در زیر یک بیرق و برنامه‌ی واحد نیست. انسان‌ها با یکدیگر از جهات گوناگونی (ارزش‌ها، اهداف، روش‌ها، سبک‌های زندگی و غیره) تفاوت دارند.

به عنوان مثال، برخی به سرنگونی جمهوری اسلامی قائلند؛ برخی دیگر به گذار مسالمت‌آمیز ایران به دموکراسی. برخی انقلابی‌اند؛ برخی دیگر اصلاح‌طلب. برخی به حمله‌ی نظامی به ایران معتقدند؛ برخی دیگر هر گونه تهاجمی به ایران تحت هر بهانه‌ای را به شدت محکوم می‌کنند. برخی تحریم اقتصادی ایران را خوب می‌دانند؛ اما برخی دیگر هرگونه تحریمی که به مردم ایران صدمه وارد آورد را رد می‌کنند. برخی همکاری با نئوکان‌های آمریکا را خوب می‌دانند و در دوران نئوکان‌ها با آن‌ها همکاری کرده‌اند؛ برخی دیگر به شدت با نئوکان‌ها مخالفند. برخی دین‌ستیزند؛ برخی دیگر نگاه بی‌طرفانه‌ای به دین دارند. برخی خداباورند؛ برخی دیگر خداناباور. برخی سکولارند (جدایی نهاد دین از نهاد دولت)، برخی دیگر قائل به دولت دینی‌اند. برخی بی‌دینی را جرم می‌دانند؛ برخی دیگر دین‌داری را جرم می‌دانند. برخی دین را مانع اساسی گذار ایران به دموکراسی به شمار می‌آورند؛ برخی دیگر عوامل اجتماعی را مهم‌تر تلقی می‌کنند.

تا حدی که من می‌فهمم، در شرایط کنونی بر سر طرح‌های مشخص می‌توان اجماع و «ما» آفرید. چنان مایی نافی هیچ مای دیگری نخواهد بود. اعتصاب غذا پس از گذشت سه دهه از انقلاب ۵۷ طیف بسیار متنوعی را حول این برنامه گرد آورد. کدام برنامه‌ی دیگری تا کنون توانسته است این چنین سرمایه‌های ملی متنوعی (از دین‌دار تا بی‌دین، از مارکسیست تا لیبرال، و ...) را حول یک برنامه‌ی مشخص گرد آورد؟

تعدادی افراد با معیارهایی دور هم جمع شده‌اند تا پرونده‌ی «جنایت علیه بشریت» سران رژیم حاکم بر ایران را دنبال کنند. این افراد از کلیه‌ی ایرانیانی که این معیارها را قبول دارند، دعوت به مشارکت کرده‌اند. چند تن از انسان‌های صاحب‌نامی که در برنامه‌ی اعتصاب غذا مشارکت داشتند، به دلیل آن‌که بیانیه‌ی جنایت علیه بشریت تحریم اقتصادی را نفی کرده، حاضر به مشارکت در این برنامه نشدند.

دوستانی که حول این برنامه گرد آمده‌اند، سرکوب‌های صورت‌گرفته به وسیله‌ی زمام‌داران حاکم بر ایران را مصداق جنایت علیه بشریت به شمار می‌آورند؛ اما دوستانی بودند که سرکوب‌های رژیم را مصداق جنایت علیه بشریت به شمار نمی‌آورند و به همین دلیل از امضای بیانیه خودداری کردند. هر کس حق دارد سرکوب‌های رژیم را مصداق «جنایت علیه بشریت» به شمار نیاورد؛ اما «ما» هم حق داریم سرکوب‌های رژیم را «جنایت علیه بشریت» به شمار آوریم.

ما از هیچ کس انتقاد نمی‌کنیم که چرا وارد این کمپین نشده است؛ اما برخی به امضاکنندگان بیانیه می‌تازند که چرا وارد این کمپین شده‌اند و کار را تا اهانت به امضاء پیش برده‌اند.

از سوی دیگر، با توجه به اختلاف نظری که ممکن است در خصوص نماد ملی کشور وجود داشته باشد، ما (یعنی مشارکت‌کنندگان در کمپین جنایت علیه بشریت) توافق کرده‌ایم که هیچ پرچمی بالا نبریم و فقط از رنگ سبز که نماد جنبش مردم ایران در داخل کشور است، استفاده کنیم. رنگ سبز چه معنایی دارد؟ معنای آن همان چیزی است که بازیگران جنبش می‌آفرینند. این رنگ هر معنایی داشته باشد، متعلق به آنان است که این رویداد را آفریده‌اند. رنگ سبز را مهندس موسوی انتخاب نکرد؛ فاعلان و عاملان جنبش آن را بر تن جنبش پوشاندند.

پرسش این است: چرا ما (امضاکنندگان بیانیه‌ی کمپین جنایت علیه بشریت) حق نداریم از رنگی خاص برای تجمعات و فعالیت‌های جمعی مان استفاده کنیم؟ کجای این خواست غیر دموکراتیک است؟ هر کس این معیارهای حداقلی را قبول داشته باشد، می‌تواند در این برنامه شرکت کند.

ما هیچ پرچمی را به خود و دیگر شرکت کنندگان این برنامه تحمیل نکرده‌ایم؛ فقط قرار گذاشته‌ایم که هیچ پرچمی را بالا نبریم. آیا با این توافق به فرد یا گروهی صدمه وارد آورده‌ایم یا فرد و گروهی را از حقوق اساسی‌اش محروم ساخته‌ایم؟ این چه نوع نارواداری است که به دیگران می‌گوید در تجمعاتتان باید حتماً پرچم خاصی برافراخته شود؟

۸.۶- این مدعایی کاذب، بلادلیل و غیر جامعه‌شناختی است که سکولاریسم شرط لازم و شرط کافی نظام دموکراتیک است. اگر سکولاریسم شرط کافی نظام دموکراتیک بود، تمامی نظامات سکولار باید نظام‌های دموکراتیک می‌بودند.

اما تجربه‌ی بشری بزرگ‌ترین مبطل این مدعاست. تمامی کشورهای اروپای شرقی سابق و اتحاد جماهیر سوسیالیستی سابق، دارای نظام‌های سکولار بودند؛ اما در عین حال بدترین نظام‌های توتالیتر را پدید آوردند. بیشتر کشورهای خاورمیانه دارای نظام‌های سکولارند، اما در عین حال، هیچ یک از این نظام‌های سکولار، نظام‌های دموکراتیک نیستند. صدام حسین، حافظ اسد، سرهنگ قذافی و ... بهترین مبطل آن مدعای کاذبند.

سکولاریسم شرط لازم نظام دموکراتیک است؛ اما شرط کافی آن نیست. ده‌ها پیش‌شرط دیگر باید وجود داشته باشد تا نظامی دموکراتیک به وجود آید.

کسانی که با آرای اندیشمندانی چون چارلز تیلور، خوزه کازونوا، مایکل سندل، السدر مک‌اینتایر آشنا هستند، با احتیاط بالایی در این خصوص سخن می‌گویند. آرای یورگن هابرماس در خصوص سکولاریسم در مقاله‌ی «دین در قلمرو عمومی» از جهات گوناگون روشنگر است. این مقاله پس از نگارش در دانشگاه‌های بزرگ دنیا با حضور‌هابرماس مورد بحث و ارزیابی قرار گرفت.

۹.۶- اگر جنبشی در ایران وجود داشته باشد، رهبری و هدایت و مدیریت آن در درون جنبش است. هیچ فرد و گروهی نمی‌تواند از خارج از ایران مدعی رهبری، هدایت و مدیریت جنبش مردم ایران شود. آنان که آفرینندگان این جنبش‌اند، رهبری جنبش را هم پدید خواهند آورد. سخن گفتن درباره‌ی رهبری جنبش از خارج از ایران، بیشتر به طنز شباهت دارد تا واقعیت.

۱- تا حدی که من می‌دانم، بسیاری از اصلاح‌طلبان و نواندیشان دینی از این نوع سکولاریسم دفاع می‌کنند و آن را شرط لازم نظام دموکراتیک به شمار می‌آورند. این مدعا که نواندیشان دینی از دولت دینی دفاع می‌کنند، اتهامی بیش نیست.

اما چه باید کرد با افرادی که در عین وقوف بر آرای نواندیشان دینی در خصوص جدایی نهاد دین از نهاد دولت، باز هم اتهام می‌زنند؟ تمام نواندیشان دینی مخالف اسلام ایدئولوژیک دولتی‌اند. آخر این چه نوع دیدگاهی است که از همه‌ی دین‌داران یک کل یک‌پارچه می‌سازد و واقعیت متنوع و متکثر دین‌داران را به اتهامی خودساخته فرو می‌کاهد؟

تحلیل علمی یک رویداد، آن پدیده را با علل و دلایل گوناگون تبیین می‌کند. آیا اصلاح‌طلبانی که اینک در زندان‌ها زیر فشارهای جسمی و روحی قرار دارند، طرفدار دولت دینی‌اند؟ آیا عیدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری، مصطفی ملکیان، سعید حجاریان نگاهشان به دین همان نگاه علی خامنه‌ای و مصباح یزدی است؟ پس تکفیر سروش و دیگر نمادهای نواندیشی دینی برای چیست؟

نواندیشان دینی طرفدار آزادی، دموکراسی، حقوق بشر، پلورالیسم، دگراندیشی و دگرباشی‌اند. از نظر نواندیشان دینی، تمامی گزاره‌های دینی را می‌توان به پرسش و نقد گرفت. نمی‌توان ایدئولوژی (آگاهی کاذب به تعبیر مارکس) را جایگزین تحلیل علمی کرد.

وقتی آدمی اسیر توهمات خود می‌شود، به دیگران اهانت می‌کند که دین‌داران شما را فریب داده‌اند. این اتهام بیش از آن‌که اهانت به نواندیشان دینی باشد، اهانت به شخصیت‌های ملی است که با کنار زدن دیوارهای بتونی به دنبال کار مشترک جمعی‌اند.

آدمی چگونه حاضر می‌شود به دیگران اهانت کند که فریب خورده‌اند؛ اما در عین حال به خود مدال افتخار تقدیم کند که نه تنها فریب‌خورده نیست، بلکه فریب‌خوردگی دیگران را هم کشف و برملا کرده است. اتهام و اهانت را ببیند:

گنجی نه تنها شخصیت‌های سیاسی و مدافع حقوق بشر ایرانی را فریب داده است که سرکوب‌های رژیم ایران جنایت علیه بشریت بنامند، بلکه ۲۶۵ تن از روشنفکران نامدار جهان را هم فریب داده تا سرکوب‌های رژیم ایران را محکوم کنند و دولت احمدی‌نژاد را به رسمیت نشاسند و خواهان آزادی کلیه‌ی زندانیان سیاسی - عقیدتی شوند. گنجی اینک هم در حال فریب دادن وکلای بین‌المللی است تا آن‌ها را وادار کند پرونده‌ی جنایت علیه بشریت سران رژیم را دنبال کنند.