ناسازگاری‌های درون متنی

اکبر گنجی

۴- کلام الهی فاقد ناسازگاری است: یکی از معیارهای ارزیابی نظام‌های فکری، آیین‌ها و متون آن است که میان گزاره‌های آن‌ها باید سازگاری (consistency) وجود داشته باشد. مجموعه باورهای درون یک آیین، باید به نوعی با یک‌دیگر در ارتباط باشند.

ناسازگاری درونی، نظام را با معضل صدق و مسأله‌ی توجیه روبه‌رو می‌سازد. به تعبیر دیگر، وجود یک باور ناسازگار در یک آیین، نه تنها به ناموجه بودن آن باور خاص منتهی می‌شود؛ بلکه انسجام کل نظام فکری را منتفی خواهد کرد و به این ترتیب تمام باورهای این نظام، از حوزه‌ی باورهای موجه بیرون رانده خواهند شد¹.

در مباحث معرفت شناختی، نظریه‌ی انسجام (coherence theory) در دو مقام مطرح می‌شود:

الف – به عنوان نظریه‌ای درباره‌ی چیستی صدق

ب – به عنوان نظریه‌ای درباره‌ی ساختار توجیه

در مباحث هرمنیوتیکی و نقد ادبی هم از مفهوم سازگاری متن سخن گفته می‌شود. قرآن، از نظریه‌ی انسجام، برای اثبات «کلام خدا بودن خود» استفاده کرده است.

استدلال قرآن به نحو زیر است:

الف – کلام (نظام‌های فکری) آدمیان دارای ناسازگاری درونی و عدم انسجام است

ب – کلام الهی فاقد ناسازگاری درونی است

ج – قرآن، فاقد ناسازگاری درونی و دارای انسجام است

نتیجه: قرآن کلام خداوند است

قرآن می‌فرماید: افلا یتدبرون القرآن و لو کان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافاً کثیرا: آیا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟ و اگر از نزد کسی غیر خدا بود، در آن اختلاف بسیار می‌یافتند(نسأ، ۸۲)².

آیا می‌توان از این مدعا به طور مدلل دفاع کرد؟
آیا در متن (قرآن) هیچ‌گونه اختلاف و ناسازگاری وجود ندارد؟

آیا اگر در کلامی (متنی) ناسازگاری و اختلاف وجود نداشته باشد، آن متن کلام خدا خواهد بود؟

بسیاری از مومنان، قرآن را دارای ناسازگاری درونی یافته‌اند. نصرحامد ابو زید، قرآن شناس مصری، معتقد است که «قرآن به مثابه‌ی متن» دارای تناقض‌های عدیده‌ای است، اما نباید به قرآن به عنوان متن نگریست.

به نظر وی، قرآن، کتاب مکتوبی نیست که کسی آن را تألیف کرده باشد. این متن، محصول گفتمان‌های مختلف تاریخی است. از این رو وجود تعارض بین آیات مختلف، مسأله‌ی مهمی نمی‌باشد.

محمد مجتهد شبستری هم اختلاف‌های درون متنی را انکار نمی‌کند. وی برای حل مسأله‌ی ناسازگاری‌های درون متنی، راه‌حل دیگری پیشنهاد کرده است.

به نظر وی، نوع خاصی از وحدت، بر کل این متن حاکم است. قرآن، مبلغ نگاه موحدانه به عالم است:

«اگر در قرآن گفته شده چون قرآن از سوی خداوند است در آن ناهماهنگی نیست، منظور از نبودن ناهماهنگی این است که در این متن همه‌ی موجودات و پدیده‌های جهان نبوی بدون استثناء آیات خدا دیده می‌شوند و این متن، بیشتر از یک پیام هماهنگ – که همان توحید باشد – ندارد. نه اینکه در این متن خلاف علم و فلسفه قرن بیستم یا اسطوره وجود ندارد³.»

مفسران در طول تاریخ از راه تأویل، اختلاف‌ها و تعارض‌های درون متنی را رفع کرده‌اند. اختلاف متکلمان مسلمان بر سر مسائلی چون جبر و اختیار، معاد جسمانی و معاد روحانی، کیفر جمعی و کیفر فردی، فردگرایی و جمع‌گرایی هستی‌شناسانه، خدای متشخص انسان‌وار و خدای غیرمتشخص و غیره – و استناد طرفین نزاع به آیات قرآن – حکایت‌گر ناسازگاری‌های درون متنی است.

به تعبیر دیگر، ناسازگاری‌های درون متنی، به باورهای متعارض منتهی شده است.

در اینجا به برخی از مواردی که به نظر مفسران، ظاهراً، ناسازگاری درون متنی وجود دارد اشاره کرده و نحوه‌ی مواجهه مفسران با این‌گونه مسائل را نشان خواهیم داد.

گزاره اول: نظام علی

نظام علی، پیش فرضی فلسفی است که تاکنون با دلیل و برهان اثبات نشده است. مفسران فلسفی مشرب، تمام قرآن را براساس اصل علیت تفسیر می‌کنند. به گفته‌ی علامه طباطبایی، تمام آیات قرآن موید نظام علی است:

«قرآن کریم برای حوادث طبیعی، اسبابی قائل است و قانون عمومی علیت و معلولیت را تصدیق دارد... از ظاهر قرآن برمی‌آید که این قانون را قبول کرده و آن را انکار نکرده است، چون به هر موضوعی که متعرض شده؛ از قبیل مرگ و زندگی و حوادث دیگر آسمانی و زمینی، آن را مستند به علتی کرده است، هر چند که در آخر، به منظور اثبات توحید، همه را مستند به خدا دانسته.

پس قرآن عزیز به صحت قانون علیت عمومی حکم کرده، به این معنا که قبول کرده تا وقتی سببی از اسباب پیدا شود و شرایط دیگر هم با آن سبب هماهنگی کند و مانعی هم جلو تأثیر آن سبب را نگیرد، مسبب آن سبب وجود خواهد یافت، البته به اذن خدا وجود می‌یابد و چون مسببی را دیدیم که وجود یافته، کشف می‌شود که لابد قبلاً وجود یافته بود⁴.»

اما به نظر مولوی تمام قرآن در نفی علیت است:

چشم بر اسباب از چه دوختیم
گر ز خوش چشمان کرشم آموختیم

هست بر اسباب اسبابی دگر
در سبب منگر در آن افکن نظر

انبیا در قطع اسباب آمدند
معجزات خویش بر کیوان زدند

بی‌سبب مر بحر را بشکافتند
بی زراعت چاش گندم یافتند

ریگ‌ها هم آرد شد از سعی‌شان
پشم بز ابریشم آمد کش کشان

جمله قرآن هست در قطع سبب
عز درویش و هلاک بولهب

هم‌چنین زآغاز قرآن تا تمام
رفض اسبابست و علت والسلام

(مثنوی، دفتر سوم، ابیات ۲۵۲۰-۲۵۱۵ و ۲۵۲۵)

گزاره دوم: جبر و اختیار

در قرآن هم آیات موید جبر وجود دارد (حدید، ۲۲- ابراهیم، ۴ - آل‌عمران، ۱۵۴ و ۲۶- انفال، ۲۴- ق، ۱۶- نساء، ۱۴۳- انعام، ۱۷) و هم آیات دال بر اختیار ( آل‌عمران، ۲۶- دهر، ۳- کهف، ۲۹).

مفسرین و دین‌داران که نمی‌توانند اختلاف و تعارض در قرآن را برتابند، از طریق تأویل یک دسته از آیات، اختلاف درون متنی را رفع می‌کنند.

به گفته‌ی مرتضی مطهری: «از نظر غالب مفسرین و متکلمین، آیات قرآن در زمینه سرنوشت، آزادی و اختیار انسان، متعارض می‌باشند و ناچار یک دسته از آیات را باید تأویل و برخلاف ظاهر حمل کرد⁵.»

به نظر مولوی، خداوند مسأله‌ی جبر و اختیار را آفریده تا آدمیان تا ابد بر سر آن نزاع کنند و هیچ‌گاه هم به نتیجه نرسند. به گمان او، هرگاه یکی از طرفین نزاع دلیلی برای اثبات مدعای خویش پیدا می‌کند، خداوند به طرف دیگر نزاع دلیل دیگری یاد می‌دهد تا این نزاع هیچ‌گاه پایان نیابد:

هم‌چنین بحث است تا حشر بشر
در میان جبری و اهل قدر

گر فرو ماندی ز دفع خصم خویش
مذهب ایشان برافتادی ز پیش

چون برون‌شان نبودی در جواب
پس رمیدندی از آن راه تباب

چونک مقضی بد دوام آن روش
می‌دهد‌شان از دلایل پرورش

تا نگردد ملزم از اشکال خصم
تا بود محجوب از اقبال خصم

تا که این هفتاد و دو ملت مدام
در جهان ماند الی یوم القیام

(مثنوی، دفتر پنجم، ابیات ۳۲۱۹- ۳۲۱۴)

گزاره سوم: مجازات‌های فردی و جمعی

تعارض دیگری که در قرآن وجود دارد، مربوط به مجازات فردی و جمعی است. قرآن، از یک‌سو تأکید می‌کند که مجازات، صرفاً فردی است (نجم، ۳۸ تا ۴۰ - انعام، ۹۴)، اما از سوی دیگر بر مجازات جمعی انگشت می‌نهد (انفال، ۲۵ - اعراف، ۳۸).

... واتقوا فتنه لا تصیبن الذین ظلموا منکم خاصه: و بپرهیزید از فتنه‌ای که فقط به ظالمان اصابت نخواهد کرد (انفال، ۲۵).

چون سرنوشت جمعی است، نبودن فرد در جمع ظالمان، تأثیری در سرنوشت او ندارد. فتنه‌ای است که ظالم و غیر ظالم را به یک‌سان در بر خواهد گرفت. نوعی سرنوشت جمعی است که خشک و تر را با هم می‌سوزاند.

گزاره چهارم: فردگرایی و جمع‌گرایی هستی‌شناختی

فردگرایی و جمع‌گرایی هستی‌شناختی، یکی دیگر از ناسازگاری‌های درون متنی است. علامه طباطبایی و مرتضی مطهری، تمام آیات را به نفع جمع‌گرایی هستی‌شناختی تأویل می‌کنند، اما محمد تقی مصباح یزدی و برخی دیگر، تمام آیات را به سود فرد‌گرایی هستی‌شناختی تأویل می‌کنند.

طباطبایی و مطهری از نظر فلسفی به جمع‌گرایی هستی‌شناسانه اعتقاد دارند. مصباح یزدی و عبدالکریم سروش از نظر فلسفی، به فردگرایی هستی‌شناسانه اعتقاد دارند.

هر کس مطابق پیش‌فرض‌های فلسفی‌اش، آیات را به سود خویش تأویل می‌کند. به عنوان نمونه، مصباح یزدی پس از شرح نظر خود، به نقد نظر طباطبایی و مطهری و آیات مورد استناد آن‌ها می‌پردازد و به صراحت تمام می‌نویسد:

«آیاتی که در طی استدلال جامعه‌گرایان ذکر شده است باید چنان تفسیر شود که با این اصل و مبنا منافات نیابد[6].»

گزاره پنجم: خدای متشخص و خدای نامتشخص

خدای مسلط بر قرآن، خدای متشخص انسان‌وار اعتبارساز است. درعین حال، آیات چندی در قرآن وجود دارد که بر خدای نامتشخص دلالت دارند. به عنوان مثال:


... لیس کمثله شی: هیچ چیز مانند او نیست (شوری، ۱۱).

... الله نور السموات و الارض: خداوند، نور آسمان‌ها و زمین است (نور، ۳۵).

مطابق تفسیر طباطبایی، خداوند ظاهر بالذات و مظهر بالغیر است. وجود یافتن موجودات به نور الهی، عین وجود یافتن آن‌ها است. ظهور اشیاء به اظهار خداوندی است که همه‌ی موجودات ذره‌ای از نور او هستند. نور خداوند «با وجود هر چیزی مساوی است[7].»

هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن: اوست اول و آخر و ظاهر و باطن (حدید، ۳).

به گفته‌ی آقای طباطبایی این آیه بر احاطه‌ی وجودی خداوند بر اول و آخر و ظاهر و باطن دلالت دارد. احاطه‌ی وجودی خداوند، اصلی متافیزیکی است که مقبول تمام فیلسوفان مسلمان است.

اگر همان‌گونه که آن‌ها گفته‌اند، خداوند «مطلق وجود» باشد و هیچ موجود مستقل از اویی وجود نداشته باشد، خدا، وجود غیرمتشخص خواهد بود.


هو معکم اینما کنتم: و هر جا که باشید همراه شما است (حدید، ۴).

به گفته‌ی آقای طباطبایی، با اینکه خداوند بر تمام موجودات احاطه‌ی وجودی دارد، درعین حال در این آیه، بر احاطه‌ی مکانی تأکید رفته است.

گزاره ششم: معاد جسمانی و معاد روحانی

معتقدان به معاد جسمانی، متن محورانه، به آیات قرآن استناد می‌کنند. معتقدات به معاد روحانی هم، به آیات دیگری از قرآن استناد می‌کنند.

گزاره هفتم: آزادی و دموکراسی و حقوق بشر

موافقان آزادی، دموکراسی و حقوق بشر، به آیات مکی استناد می‌کنند، اما مخالفان آزادی، دموکراسی و حقوق بشر، به آیات مدنی استناد می‌کنند.

به گفته‌ی مخالفان دموکراسی و حقوق بشر، پیامبر اسلام در مکه فاقد قدرت بود، به همین دلیل آیات مکی به نوعی از آزادی و حقوق مخالفان دفاع می‌کنند. اما پیامبر در مدینه صاحب قدرت شد و تشکیل حکومت داد، لذا دیگر جایی برای آزادی مخالفان و حقوق بشر نبود.

آیات مدنی، نافی آزادی، دموکراسی و حقوق بشر هستند. به باور اینان، آیات مدنی، ناسخ آیات مکی هستند.

آیت‌الله محمد هادی معرفت، در کتاب علوم قرآنی از چنین دیدگاهی دفاع می‌کند. به گفته‌ی نامبرده، اسلام در زمان قدرت نداشتن طرف‌دار گذشت بود، اما پس از قدرت یافتن، دستور قتال صادر کرد و آیات پیشین نسخ شد:

«پس از قدرت یافتن اسلام و توسعه‌ی توطئه‌های یهود پیرامون مدینه، دستور جنگ با آنان صادر گشت تا هنگامی که خفت جزیه دادن را بپذیرند... گذشت در مقابل بی‌شرمی دشمن غدار، یک گونه سازش و تساهل به شمار می‌رود که با روح عزت اسلامی منافات دارد⁸.»

زرکشی هم ملازمه‌ی آیات مکی با بی‌قدرتی و آیات مدنی، با قدرت داشتن را مد نظر قرار داده است. وی می‌نویسد:

«چون خداوند دین اسلام را به یاری خویش عزیز و قوی گردانید حکمی مقرر داشت که مناسب احوال ایشان در آن زمان بود: اینکه کافران را به یکی از دو راه اسلام یا قتل دعوت کنند و اهل کتاب را در انتخاب اسلام یا ادای جزیه مختار گذارند.

هر یک از این دو حکم، یعنی صلح و مسالمت در وقت ضعف و جنگ و شمشیر به هنگام قوت – با حصول شرایط و زمینه‌های‌شان باز می‌گردند⁹.»

بنابر تفسیرآقای طباطبایی، اسلام با آزادی تعارض دارد. وی می‌نویسد: «در اسلام جایی و مجالی برای حریت به معنای امروزی‌اش نیست... و یکی از عجایب این است که بعضی از اهل بحث و مفسرین با زور و زحمت خواسته‌اند اثبات کنند که در اسلام، عقیده آزاد است، و استدلال کرده‌اند به آیه شریفه لا اکراه فی الدین و آیاتی نظیر آن ...

توحید، اساس تمامی نوامیس و احکام اسلامی است و با این حال چطور ممکن است که اسلام، آزادی در عقیده را تشریع کرده باشد؟

و اگر آیه‌ی بالا بخواهد چنین چیزی را تشریع کند آیا تناقض صریح نخواهد بود؟ قطعاً تناقض است و آزادی در عقیده در اسلام مثل این می‌ماند که دنیای متمدن امروز قوانین تشریع بکند و آن‌گاه در آخر، این یک قانون را هم اضافه کند که مردم در عمل به این قوانین آزادند، اگر خواستند، عمل بکنند و اگر نخواستند نکنند...

پس آیه‌ی شریفه لا اکراه فی الدین، تنها در این مقام است که بفهماند، اعتقاد، اکراه بردار نیست، نه می‌تواند منظور این باشد که «اسلام کسی را مجبور به اعتقاد به معارف خود نکرده»، و نه می‌تواند این باشد که «مردم در اعتقاد آزادند» و اسلام، در تشریع خود، جز بر دین توحید تکیه نکرده، دین توحیدی که اصول سه گانه‌اش، توحید صانع، نبوت انبیا و روز رستاخیز است...

پس حریت هم تنها در این سه اصل است و نمی‌تواند در غیر آن باشد، زیرا گفتیم آزادی در غیر این اصول، یعنی ویران کردن اصل دین¹⁰.»

طباطبایی به تعارض اسلام و آزادی بسنده نمی‌کند، به گفته‌ی او، اسلام با دموکراسی هم تعارض دارد. به نظر آقای طباطبایی، آیه‌ی ۷۹ سوره مومنون، مهم‌ترین دلیل نفی حجیت نظر اکثریت است.

به گفته‌ی طباطبایی، اسلام برای تمام امور فردی و جمعی قانون دارد. مردم در انتخاب یا عدم انتخاب این قوانین، آزاد نیستند، قوانین اسلام حتماً باید اجرا شوند¹¹.

به نظر طباطبایی، دموکراسی، نظام «ناقص و غلطی» است. به نظر طباطبایی، اسلام با دموکراسی تفاوت‌های بسیار دارد. دموکراسی نظام بهره کشی است، اما اسلام نظام بهره کشی نیست.

حکومت اسلامی، نظام پارلمانی اکثریتی هم نیست که تابع «نصف به علاوه یک» آرای نمایندگان مردم باشد. حاکم اسلامی حکم سرپرست را در خانه دارد.

پس از تعارض اسلام با آزادی و دموکراسی، نوبت تعارض اسلام با حقوق بشر فرا می رسد. طباطبایی می نویسد:

«سلب الحقوق العامه عن بعض الافراد و الجوامع مما لا مناص عنه فی الجامعه الانسانیه لکن الذی یعتبره الاسلام فی ثبوت الحق هو دین التوحید من الاسلام او الذمه فمن الاسلام له و لاذمه، فلا حق له من الحیاه و هو الذی ینطق علی الناموس الفطری الذی سمعت انه المعتبر اجمالاً عند المجتمع الانسان:

سلب حقوق عمومی از بعضی افراد و گروه‌ها در جامعه‌ی انسانی، امری گریز ناپذیر است، اما جامعه‌ی انسانی شایسته، فقط سلب حقوق کسی را قبول دارد که می‌خواهد حقوق دیگران را زیر پا بگذارد و جامعه را به نابودی بکشاند، اما آن‌چه اسلام در باب ثبوت حق قبول دارد دین توحید است، که همان اسلام است، یا پذیرش ذمه.

در نتیجه، کسی که نه اسلام را بپذیرد و نه ذمه را، حق حیات ندارد و این امری است که با قانون فطری که اجمالاً مورد قبول جامعه‌ی انسانی است انطباق دارد¹².»

بزرگ‌ترین مفسر شیعه در طول تاریخ اسلام، قرآن را در تعارض با آزادی و دموکراسی و حقوق بشر می‌یابد. اما امروز، دوره‌ی تجدد و غلبه‌ی ایده‌ی دموکراسی و آزادی و حقوق بشر است.

دین‌دارانی که مقبولیت مدرنیته را پذیرفته‌اند، به انحاء مختلف آیات قرآن را تأویل یا از آن‌ها عدول می‌کنند تا با آزادی، دموکراسی و حقوق بشر سازگار افتند و ناسازگاری درون متنی به نحوی از انحاء رفع شود.

برمبنای مدعای مفسران، میان آیات قرآن ناسازگاری وجود دارد. منتها مفسران، اختلاف و تعارض را از طریق تأویل، رفع می‌کنند. به تعبیر دیگر، قرآن پس از تأویل و رفع تعارض، فاقد ناسازگاری و اختلاف است.

اگر چنین باشد، ناسازگاری‌های نظام‌های فکری بشری مثل آرای کانت را هم می‌توان از راه تأویل حل و رفع کرد. در این صورت، برمبنای مدعای «عدم وجود اختلاف در قرآن»، نمی‌توان اثبات کرد که قرآن کلام خدا است.

به تعبیر دیگر، مفسر یک متن، در درجه‌ی اول، تمام کوشش خود را معطوف آن می‌دارد تا تفسیری منسجم و سازگار از متن ارائه نماید.

کانت شناس، از ابتدا فرض را بر این نمی‌گذارد که با یک متن متعارض روبه‌رو است. پیش‌فرض هرمنیوتیکی مفسر این است که میان آرای مولف یا متن، نوعی سازگاری وجود دارد.

به این ترتیب، مفسر برمبنای این پیش‌فرض، قرائتی سازگار از متن ارائه می‌کند. به تعبیر دیگر، مفسر برمبنای اصل تأویل احسن (principle of charitable interpretation)، تفسیری هم‌ساز و پذیرفتنی از متن ارائه می‌کند.

به عنوان مثال، تفکیک ویتگنشتاین متقدم از ویتگنشتاین متأخر، تفکیکی جاافتاده است. معمولاً کتاب تحقیقات فلسفی (Philosophical Investigations) واکنش علیه رساله منطقی- فلسفی (Tractatus Logico-Philosophicus) قلمداد می‌شود¹³.

در رساله، ساختار واقعیت، ساختار زبان را تعیین می‌کرد، اما در تحقیقات فلسفی، زبان ما نظر ما را در باره‌ی واقعیت تعیین می‌کند، برای اینکه اشیاء را به واسطه‌ی آن می‌بینیم.

در رساله، زبان‌ها، ساختار منطقی واحدی دارند، اما در تحقیقات فلسفی، صور متفاوت زبان ماهیت مشترک ندارد. پیوند صور مختلف زبان با یک‌دیگر، همانند پیوند بازی‌ها با یک‌دیگر یا چهره‌های اعضای یک خانواده با یک‌دیگر است.

با این همه، بسیاری از مفسران، از جمله پیتر وینچ و کنانت (Conant)، ناسازگاری و تعارض ویتگنشتاین متقدم و متأخر را نمی‌پذیرند¹⁴.

به خوبی دیده می‌شود که مفسران در تفسیر متون بشری با متون مقدس یک‌سان عمل می‌کنند. در هر دو جا تلاش می‌شود تا قرائتی منسجم و سازگار از متن ارائه گردد.

اینک می‌توان پرسید: آیا اگر ویتگنشتاین شناسان موفق شوند تفسری سازگار (بدون اختلاف) از متون وی ارائه کنند، کلمات ویتگنشتاین به کلام و سخن خدا تبدیل خواهد شد؟

اگر ریاضی‌دانان نشان دهند که در ریاضیات، اختلاف و ناسازگاری وجود ندارد، آیا علم ریاضی به سخن خدا و وحی تبدیل خواهد شد؟

پاورقی‌ها:

۱- یکی از خدمات کارل پوپر آن بود که با استدلال منطقی جالبی نشان داد که: «اگر دو قضیه متناقض را بپذیریم، آن‌گاه هر قضیه‌ای، هر چه باشد، باید پذیرفته شود، چون از دو قضیه متناقض، هر قضیه دیگری را به صورت صحیحی می‌توان استنتاج نمود...

(نورمن مالکوم، دیدگاه دینی ویتگنشتاین، نقد و بررسی پیتر وینچ، تجمه علی زاهد، گام نو، صص۱۵۵- ۱۵۳).