مشتریان جوان نیچه و پیامبر ایرانی‌اش

گفت‌وگو با علی عبداللهی را از اینجا بشنوید یا در زیر بخوانید.

«نیچه مرا با زبان آلمانی آشنا کرد». این را کسی می‌گوید که سال‌هاست در حال ترجمه‌ی شعر و داستان و متون فلسفی از زبان آلمانی به فارسی است.
علی عبداللهی را هفته‌ی پیش در فستیوال شعر برلین می‌شد پیدا کرد. یکی از معدود مترجمان ایرانی که با انتشار سه مجموعه‌ی شعر در ایران، نامش را علاوه بر شاعر به عنوان مترجم ثابت آثاری از ریلکه، هسه، وینکلر، برشت، گراس و هایدگر هم شناسانده است.
عبداللهی فوق لیسانس رشته‌ی زبان و ادبیات آلمانی از دانشگاه‌های شهید بهشتی و تربیت مدرس تهران است. وقتی از او در مورد دلیل علاقه‌اش به زبان و ادبیات آلمانی می‌پرسم، می‌گوید از نوجوانی سراغ فلسفه‌ای رفته که نیچه در آن نقش اساسی داشته و بعد از مدتی متوجه شده باید همه را به زبان اصلی، یعنی آلمانی، بخواند تا بتواند مغز مطلب را درک کند.
او سال‌هاست که در دانشگاه‌های آزاد تهران و همین‌طور دولتی اصفهان و تهران تدریس کرده‌است. بیش از ۳۰ اثر او، از ادبیات نوجوانان گرفته تا فلسفه و ادبیات کلاسیک آلمانی، در ایران چاپ و تجدید چاپ شده است.

اما این مترجم چرا سراغ نویسنده‌های نسل جدید وادبیات داستانی مدرن نرفته و نمی‌رود:
«سراغ ادبیات داستانی مدرن هم رفته‌ام. مثلا در مجموعه‌ی «نقطه سر خط» و «۴۳ داستان عاشقانه» که هرکدام چهار - پنج ‌بار در ایران تجدید چاپ شده، ازاین نویسنده‌ها آثاری وجود دارد. اما علاقه‌‌ی من از نیچه و ریلکه شروع شد. آنها را آن‌قدر دوست داشتم که تصمیم گرفتم آثارشان را به فارسی دربیاورم و در موردشان بنویسم. بعد به این نتیجه رسیدم که باید نویسنده‌های معاصر هم معرفی شوند. اما مشکل نویسنده‌های معاصر و جوان این است که در ایران آثارشان کمتر شناخته شده و پیداکردن ناشر کمی دردسر دارد. در واقع، منابع و کتاب‌های جدید که در آلمان منتشر می‌شود در ایران وجود ندارد».

چرا وجود ندارد؟ به هر حال راه‌هایی برای پیدا کردن این آثار هست.

«به خاطر این‌که ناشران آلمانی با ناشران ایرانی ارتباط ندارند و فروشگاه یا شعبه‌ای ندارند که بتوان آثار روز را پیدا کرد. بخش فرهنگی سفارت هم آن‌چنان فعال نیست که مثلا کتاب‌ها را معرفی کند. نمایشگاه کتاب هم تنها کتاب‌های کلاسیک یا مدرن کلاسیک را می‌آورد و کتاب جدید نمی‌آورد. همه‌ی اینها باعث می‌شود وقتی به شکل شخصی به آلمان می‌آییم یا دوستانی که سفر می‌کنند، کتاب‌ها را سفارش ‌دهیم و مسلما تعداد کمی از این نوع کتاب‌ها را انتخاب می‌کنیم.
در ادبیات آمریکای لاتین، ادبیات آمریکا و حتا انگلیسی نویسنده‌های جوان و مدرن راحت‌تر معرفی می‌شوند؛ در حالی‌که فروشگاه یا مرکزی در ایران برای معرفی این آثار نیست و معمولا از طریق سفارت هم معرفی نمی‌شوند. خیلی از مترجم‌ها به‌صورت شخصی این کتاب‌ها را به‌دست می‌آورند».

اما عبداللهی معتقد است این روزها بسیاری از مترجمان زبان آلمانی فعال‌تر از قبل شده‌اند؛ با همه‌ی مشکلاتی که دارند:

«به هر حال جهان انگلیسی‌زبان خیلی وسیع‌تر از جهان آلمانی‌زبان هست و مترجم اگر هند هم برود‌ می‌تواند کتاب انگلیسی پیدا کند. ولی زبان آلمانی حیطه‌ی محدودتری دارد؛ در حد آلمان، اتریش و احتمالا سوییس. جای دیگری نمی‌توانید کتاب آلمانی تهیه کنید. ارتباطات هم کمتر است».

او می‌گوید برای معرفی شاعران و نویسنده‌های دوران‌ساز آلمان هدف اصلی‌اش این بوده که کارها مستقیم از آلمانی ترجمه شود:

«چون بیشتر آثار هرمان هسه یا نویسنده‌های آلمانی که به زبان فارسی موجود است از زبان‌های دیگر ترجمه شده است. آثار فلسفی یا ادبی کلاسیک که بر "زبان" و"کلمه" استوار هستند، باید هر ۸ـ۷ سال یک‌بار دوباره ترجمه شوند».

ترجمه‌ی مجدد آثاردر مورد ریلکه و نیچه در ایران رواج عادی‌تری دارد. عبداللهی توضیح می‌دهد:
«بعضی آثار سرانجام روزی باید از زبان اصلی ترجمه شوند و اصلا مهم نیست که معاصر نباشند و گفته شود تکراری هستند. باید ترجمه‌های بهتر، درست‌تر و امروزی‌تری از کتاب‌هایی به وجود آید که سبک دارند. ترجمه‌های آثار آلمانی که از زبان‌های دیگر صورت می‌گیرد توجه به سبک را از دست می‌دهد».

چرا نیچه بعد از یک قرن در ایران هنوز بین جوانان طرفداران زیادی دارد و دیدگاه‌هایش مورد علاقه‌ی جوانان ایرانی این روزهاست؟

واقعیتش این است که نیچه از همان اول در ایران طرفدار داشت. با کتاب «چنین گفت زرتشت» با سه ترجمه که فکر می‌کنم تاکنون حدود ۲۵ـ ۲۰ بار تجدید چاپ شده است. من هم شعرهای نیچه را ترجمه کرده‌ام و حدود شش بار تجدید چاپ شد».

پس قبول دارید که در سال‌های اخیر خیلی بیشتر از نیچه استقبال می‌شود؟

«بله. واقعیت دارد. چون رسانه‌ها گسترش پیدا کرده‌اند، کتاب‌ها بیشتر شده و تعداد دانشگاه‌ها زیادتر شده است. اما شاید روحیه‌ی شورشگر نیچه و ستیزش با بت‌های اخلاقی یا با هرچیزی که ما فکر می‌کنیم، باعث شده نسبت به او بیشتر گرایش پیدا شود. ولی به هر حال اقبال «چنین گفت زرتشت» و این موضوع که خواننده‌ی ایرانی نسبت به زرتشت حساسیت دارد، بی‌تأثیر نیست. صدها دلیل دیگر هم وجود دارد که می‌شود در موردش صحبت کرد. این مسأله در اروپا هم در چندسال اخیر وجود داشته است. نیچه بعد از مرگش مشهور شد و سال‌ها در موردش نوشته شد. همین‌طور تأثیرش بر فیلسوفان فرانسوی که امروزه در ایران مطرح هستند باعث شد بیشتر به او توجه شود».

علی عبداللهی از کسانی‌ست که به خاطر علاقه‌اش به فلسفه، به خصوص نیچه، با ادبیات و فلسفه‌ی آلمان آشنا شده و از همان دوران دبیرستان تصمیم می‌گیرد فسلفه را به صورت شخصی دنبال کند. برای همین، در ترجمه‌ی آثار فلسفی با همه‌ی پیچیدگی‌های زبانی، ابتدا سعی می‌کند با پایه و دانسته‌های فلسفی مطلب را پیاده کند:

«من به فارسی شدن و قابل خواندن بودن متن خیلی توجه می‌کنم؛ چون بخشی از کار فهمیدن آن است و بخش دیگرش ارائه دادن. از آنجایی که شعر می‌گویم و به هرحال به دنیای ادبیات فارسی علاقه‌ی خاصی دارم، تمرکز خاصی روی زبان دارم. ترجمه‌ی آثار فلسفی پیش‌زمینه می‌خواهد و دانش پیشین در این رشته. بخش زبانی‌ ادبیات و فلسفه با هم فرق می‌کنند. در ادبیات، زبان بسیار زیباشناختی‌ست و زبان خودش به عنوان عنصر مستقلی عمل می‌کند، ولی در فلسفه تک‌تک کلمه‌ها و اصطلاحات مهم هستند».

فکر می‌کنید کدام مترجم‌های آلمانی در ایران این دقت نظری را که شما می‌گویید دارند؟

«خیلی زیادند. ترجمه در سی سال اخیر، واقعیتش این است، خیلی پیشرفت کرده و خیلی کلمات جدیدی را آورده است. در ادبیات آلمان هم خیلی‌ها کار کرده‌اند،‌ مثل آقایان حداد، حسینی‌زاد یا دکتر رهنما. ترجمه‌های آلمانی زیاد نیستند، ولی واقعیتش این است که در این سال‌ها کارهای جدیدی شده که مستقیم از زبان آلمانی بوده و کارهای قابل اعتمادی محسوب می‌شوند».