| رادیو زمانه > خارج از سیاست > موسیقی نواحی ایران > «از چراندن گوسفند و سر جالیز تا جشنواره‌ها» | ||
«از چراندن گوسفند و سر جالیز تا جشنواره‌ها»
مینو صابریminoo.saberi@radiozamaneh.comمعمولا صحبت از «نی» که می‌شود در ذهن شنونده «نی هفت‌بند» را تداعی می‌کند. اما ترکمن‌ها علاوه بر نی هفت‌بند، نی‌های دیگری نیز دارند. در سومین برنامه از سری برنامه‌های «موسیقی نواحی» به معرفی «نی زباندار کوچک» پرداخته بودیم.
یکی از انواع نی ترکمن‌ها «نی زباندار» است که با «نی زباندار کوچک» فرق دارد؛ هم از لحاظ ظاهر و صدا و هم از لحاظ شیوه‌ی نواختن آن. نی زباندار حدود ۱۵ سانتی‌متر است و ۴ سوراخ روی آن تعبیه شده، در حالی‌که نی زباندار کوچک هیچ سوراخی روی آن ایجاد نشده است.
«حاج محمد ایری» هنرمند ترکمن، تقریبا با نواختن انواع سازهای بومی ترکمن آشنایی دارد از جمله نواختن «نی زباندار». نوع دیگر از انواع نی ترکمن‌ها «نی جفتی زباندار» است که به زبان محلی به آن «غوشا دیللی تویدوک» می‌گویند. این‌طور که می‌گویند؛ استاد «بایرام‌قلیچ کِسَلخِه» آن را ابداع کرده است. بایرام قلیچ ۶۵ساله، اهل روستای «کلاباد» از توابع «آققلا» است. نی جفتی زباندار، از کنار هم گذاشتن ۲ نی زباندار و اتصال آن به چیزی شبیه قیف کوچک تشکیل شده است.
استاد بایرام‌قلیچ می‌گوید از بچگی نگهبان جالیز بوده و از همان زمان سر جالیز ابتدا نی زباندار می‌زده اما بعد از مدتی خودش این ساز را ابداع کرده است. بایرام‌قلیچ نی جفتی زباندار را در مراسم جشن و هم‌چنین جشنواره‌ها می‌نوازد. «نی هفت‌بند» در میان قوم ترکمن از قداست خاصی برخوردار است که از آن در مراسم مختلف استفاده می‌شود؛ مانند جشن‌ها، عزاداری و هم‌چنین موسیقی‌درمانی که قبلا به مقوله‌ی موسیقی‌درمانی پرداخته بودیم. استاد «نظرلی خوجَملی» ۶۱ساله ساکن «نگین‌شهر» در باره‌ی نی هفت‌بند و نی‌نوازی خودش می‌گوید: اسم ترکمنی نی هفت‌بند «یدی بوقوم» است. من حدودا از سال ۱۳۴۰ نی‌نوازی را شروع کردم. برادران‌ام نی می‌زدند من هم کنار آن‌ها می‌نشستم و یواش‌یواش یاد گرفتم که دیگر از سن ۱۵سالگی نی‌نوازی را شروع کردم. همیشه در مناطق کشاورزی‌مان، سر جالیز با بچه‌های هم‌سن‌وسال خودم جمع می‌شدیم و نی می‌زدیم و به همین طریق یاد گرفتم.
البته نزد استاد هم رفته‌ام. استاد من «حاج محمد قورچایی» است که حدود ۸۸سال سن دارد. نی‌نواز چه شرایطی باید داشته باشد که بتواند سراغ این ساز برود؟ برای نی‌نوازی خیلی چیزها باید کامل باشد. مثلا گوش‌های‌ات شنوایی داشته باشد. دندان‌های‌ات باید سالم باشد. زبان داشته باشی. انگشتان دست‌های‌ات باید سالم باشد. ملاک نی‌زدن در درجه‌ی اول این‌هاست. اگر انگشتان‌ات کسر داشته باشد نمی‌توانی نی بزنی. یا گوش‌های‌ات ناشنوا باشد نمی‌توانی. باید فک‌های‌ات سالم باشد. لب‌ها باید سالم باشد. این خصلت‌ها را می‌خواهد. برای نی‌نوازی باید آدم اراده داشته باشد. به نی‌نوازی علاقه‌مند باشد.
ما در گذشته در عروسی‌ها نی می‌زدیم اما سال‌هاست علاوه بر مراسم، در جشنواره‌ها نیز می‌زنیم. آقای «موسی جرجانی» نی‌نوازی را در منطقه‌ی ما رواج داد. خودش سرمایه‌گذاری کرد و جشنواره برگزار کرد و یا مثلا اگر نوازنده‌ی نی‌ای ۶۰ساله می‌شد موسی جرجانی برای او جشن می‌گرفت. یا اگر مثلا نویسنده‌ای ۶۰ساله می‌شد برای او مراسم می‌گرفت و در آن مراسم نی‌نوازان نی می‌زدند. خلاصه مسبب این‌که ما نی‌نوازی را هم‌چنان دنبال کردیم موسی جرجانی بوده است. خدا عمر ایشان را زیاد کند انشاالله. شما اگر بخواهید «نی» را در یک جمله تعریف کنید چه می‌گویید؟ من می‌گویم «نی» بهترین ساز گذشته و امروزه‌ی ماست. نیاز به هیچ خرج و هزینه‌ای ندارد. این یک چیز ساده است که در دست‌رس مردم است. کسی که بخواهد به نی‌زار می‌رود و نی باب دل‌اش را می‌چیند. هر نی‌ای هم نی نمی‌شود. میلیون‌ها نی داریم اما از میان آن‌ها تعدادی نی خوب پیدا می‌شود. ۳ الی ۴سال باید از عمر نی گذشته باشد که آن را چینیم. باید ظرافت پیدا کند. سفت شود و نی‌اش آهنگ‌دار شود. من می‌گویم نی بهترین ساز است که هم وسیله‌ی درمانی است و هم یک چیز شرعی است. حرام نیست؛ حلال است. خیلی‌ها می‌خواهند نی بزنند اما نمی‌توانند نفس‌شان را داخل نی بدهند. وقتی توانست این کار را بکند و صدای نی را در بیاورد بعد می‌تواند با نی‌نواز دیگری هماهنگ شود. با خواننده هماهنگ شود. البته نی‌نوازی ما از روی نت نیست. این شیوه از همان آبا و اجدادمان سینه‌به‌سینه گشته و ما هم یاد گرفتیم که تا امروز آن را نگاه داشته‌ایم. آیا آهنگ‌هایی که می‌نوازید همان نغمه‌های سینه‌به‌سینه است یا هر چه بشنوید را می‌توانید بزنید؟ هر چه که بشنویم می‌توانیم بزنیم. البته ۹۰در صد آهنگ‌ها را می‌شود با نی نواخت. اگر کسی خودش هنر داشته باشد، استاد باشد، می‌تواند هر آهنگی را با نی بزند. استاد حاج «ایل‌محمد قورچایی» ۵۷ساله ساکن «نگین‌شهر» که هم نوازنده‌ی نی هفت‌بند است و هم نی‌خوان. وی درباره‌ی نی‌نوازی‌اش می‌گوید: من از حدود ۱۷سالگی نی‌نوازی را شروع کردم. استاد شما چه کسی بود؟ پدرم و عموی‌ام هر دو نی‌نواز هستند. این‌ها آن زمان به همراه دوستان‌شان در شب‌نشینی‌ها با هم هم‌نوازی می‌کردند. من هم کنارشان می‌نشستم و گوش می‌کردم. زمانی چوپان بودم. زمانی که گوسفندان می‌چرند برای آدم مشغولیات لازم است. من هم موقع چریدن گوسفندان نی می‌زدم.
موقعی که می‌آموختم به من گفتند یک آهنگی هست که خیلی ساده و راحت است، با آن شروع کن تا زود یاد بگیری. من هم آن آهنگ را زدم و یاد گرفتم. دیگر از آن به بعد با دوستان‌ام می‌زدیم و می‌خواندیم. ما در جشنواره‌های زیادی شرکت کردیم. ترکیه رفتیم. بندرعباس، قشم، کیش، ترکمنستان، خیلی جاها رفتیم. همه‌ساله سالی چندین‌بار در جشنواره شرکت می‌کنیم. شما به شاگرادنی هم تعلیم داده‌اید؟ بله. دو نفر هستند که به خانه‌ی‌شان می‌روم و می‌گویم به این طریق بزنید. موقعی که نی می‌زنند اشتباهات‌شان را می‌گویم. شما که از روی نت نمی‌نوازید چگونه به شاگردان می‌آموزید؟ با تکرار نواختن؟ مثلا یک نفر ترانه می‌خواند. ما آهنگ همان ترانه را در ذهن‌مان نگه می‌داریم؛ به این طریق ما نی می‌زنیم. فقط با شنیدن! اصلآ با نت کار نمی‌کنیم. اصلا حرکات‌مان با نت نیست. آیا با نوازنده‌هایی که با نت کار می‌کنند می‌توانید هم‌نوازی کنید؟ نه نمی‌توانیم. چون نی آن‌ها با نی ما فرق دارد. نه فقط نی، با هر ساز دیگری می‌گویم. با نت نمی‌توانیم.  در همین زمینه: • «موسیقی ترکمن تصویری است» • هر قوم یک «تاج» دارد؛ ترکمن دو تاج • «این نی مانند انسان حرف می‌زند» • «دختران ترکمن بوسیله‌ی زنبورک با هم حرف می‌زدند» • لآله؛ ناله‌ی دل‌خراش دختر ترکمن • «ترکمن‌ها به موسیقی‌درمانی اعتقاد دارند» • سولماز؛ اولین زن سرپرست گروه موسیقی ترکمن |
||
نظرهای خوانندگان
وااااااااااای چه قدر قشنگ. لذت بردم. مرسی.
-- بدون نام ، Mar 5, 2010 در ساعت 06:44 PMچه قدر این آدم ها نازنین هستند. چه با اراده کار می کنند نه مانند بسیاری دیگر که فقط نشسته اند و ایراد می گیرند.