«ترکمن‌ها به موسیقی‌درمانی اعتقاد دارند»

مینو صابری

در قرن هیجدهم یکی از استادان برجسته‌ی ترکمن به نام «کِل‌بخشی» زمانی که جوان بوده دوست پدرش از او درخواست می‌کند بر سر بالین دختر بیمارش برود تا برای بهبودی حال دختر بالای سر او دوتار بنوازد و بخواند.

موسیقی‌درمانی در میان قوم ترکمن از دیرباز مورد توجه این قوم بوده است. «مجید تِکه» بخشی نام‌دار ترکمن درباره‌ی موسیقی‌درمانی قوم ترکمن می‌گوید:

ترکمن‌ها از جمله مردمانی هستند که به موسیقی‌درمانی اعتقاد دارند. این اعتقاد برمی‌گردد به قبل از ظهور دین مبین اسلام. در دوره‌های پیش از ظهور دین اسلام، دین اکثریت ساکنین آسیای صغیر از جمله ترکمن‌ها «بودیسم» و یا «شامانیسم» بوده است.

مجید تکه، بخشی نام‌دار ترکمن

در آن زمان اشخاصی با نام «شامان»ها یا «شَمَن»ها بوده‌اند که سه وظیفه بر عهده‌شان بوده؛ طبابت، موسیقی‌دانی و موسیقی روحانیت و یا همان عرفانی.

برای این‌که شخصی به مقام شمن برسد می‌بایست هنر موسیقی را به نحو احسن می‌دانسته و اجرا می‌کرده. بعد از ظهور دین اسلام و روی کار آمدن طبقه‌ی روحانیت – عالِم‌ها - خواه‌ناخواه شمن‌ها به مرور از بین رفته‌اند. هرچند که در حال حاضر هم تعداد انگشت‌شماری شمن داریم.

از همان زمان موسیقی از دین جدا شده و موسیقی توسط بخشی‌ها اجرا می‌شود. همان‌طور که گفتم حالا هم تعداد انگشت‌شماری شمن داریم که کار آن‌ها موسیقی‌درمانی است.

یعنی اکنون در ایران شمن داریم؟

بله چند نفری هستند اما به آن‌ها «پُرخوان؟» می‌گویند. ترکمن‌ها اعتقاد داشتند زمانی که طفلی مبتلا به بیماری سرخک می‌شده اگر در کنار طفل بیمار موسیقی زنده اجرا شود باعث سبک‌شدن این بیماری و راحت‌تر سپری‌شدن دوره‌ی بیماری می‌شود و به نوعی در درمان این بیماری کمک می‌کرده است.

در موسیقی‌درمانی از چه سازهایی استفاده می‌شده؟

در گذشته، اکثرا از «نی»نوازی و خواننده‌هایی که همراه نی می‌خوانند بیشتر استفاده می‌شده ولی در جایی که نی‌نواز نبوده از «دوتار» هم استفاده می‌کردند. به هر صورت منظور این بوده که بالای سر بیمار موسیقی به‌طور زنده اجرا شود.

یکی از آلات موسیقیای که ترکمن‌ها در موسیقی‌درمانی از آن بیشتر استفاده می‌کرده‌اند «نی هفت‌بند» است.

استاد «ایل‌محمد قورچایی» نی‌نواز و نی‌خوان ترکمن که خود در گذشته بر سر بالین بیمارانی که مبتلا به سرخک می‌شدند حضور پیدا می‌کرده، درباره‌ی این نوع موسیقی‌درمانی می‌گوید:

در زمان گذشته، ۴۰سال پیش به آن‌طرف، افرادی به بیماری سرخک مبتلا می‌شدند. در روستاهای ما مردم دقت آن‌چنانی نداشتند که بچه‌ها را ببرند واکسن سرخک بزنند. از نی‌نواز و نی‌خوان می‌خواستند برای درمان طفل بیمار به خانه‌شان برویم. وقتی بالای سر بیمار نی می‌زدیم و می‌خواندیم به نیم‌ساعت نمی‌کشید که بچه بلند می‌شد.

زمانی که بالای سر طفلی که سرخک داشت می‌رسیدید در چه شرایطی بود؟ همان صحنه را برای‌مان شرح دهید لطفا.

بچه‌ای که سرخک در می‌آورد تمام صورت‌اش سرخ می‌شد. یک چادرهایی بود که به آن «چاشو» می‌گفتند. جنس آن از ابریشم بود. این چادر را روی بچه می‌انداختند. ما می‌رفتیم نی می‌زدیم و می‌خواندیم بعد از حدود نیم‌ساعت بچه که خوابیده بود در رخت‌خواب‌اش می‌نشست و می‌گفت آب می‌خواهم. فردای آن‌روز که می‌رفتیم بچه داشت برای خودش می‌گشت.

آیا آهنگ خاصی را می‌نواختید یا هر نوع آهنگی؟

نه. آهنگ خاصی نداشت. هر آهنگی می‌زدیم. اصلا امکان نداشت بالای سر بیماری که سرخک داشت نی بزنی و بیماری او رفع نشود.

نظرلی خوجملی، نوازنده‌ی نی (راست) و ایل‌محمد قورچایی، نوازنده‌ی نی و نی‌خوان (چپ)

یادتان هست آخرین باری که نی زدید و بیمار حال‌اش خوب شد چند سال پیش بوده؟

شاید ۳۵سال پیش بود.

چرا این نوع درمان دیگر انجام نشد؟

برای بچه‌ها واکسن می‌زدند و برای همین بیمار سرخکی نبود.

پس به خاطر از بین رفتن این بیماری این شیوه‌ی درمان کنار گذاشته شد.

بله.

مگر فقط برای بیماری سرخک از این شیوه استفاده می‌شد؟

بله. فقط برای سرخک بود.

استاد «نظرلی خوجَملی» نی‌نواز ترکمن، از جمله‌ی کسانی است که بر سر بالین بیماران زیادی نی‌نوازی کرده است. او در این باره می‌گوید:

زمان گذشته در منطقه، دکتر به آن‌صورت نبود. برای درمان بچه‌ی مبتلا به سرخک نی‌نوازی می‌کردند. از خواننده و نی‌نواز دعوت می‌کردند مردم هم در آن خانه جمع می‌شدند. روی بیمار چادر قرمز رنگی از جنس ابریشم می‌پوشاندند.

طفل بیمار مثلا شاید سه/چهار روز آب و غدا نخورده بود از بس‌که تب او بالا بود. سرخک هم از تن بیمار بیرون نیامده بود. وقتی نی‌نوازی می‌کردند یک‌مرتبه سرخک می‌پاشید بیرون. وقتی بیرون می‌زد حال بچه کمی به‌جا می‌آمد. تقاضای آب می‌کرد. به او آب می‌دادند. نقل و نبات می‌پاشیدند که بچه به حرف آمده است.

آیا پیش آمده بود بالای سر بچه‌ای که سرخک داشت نی بزنید و حال او خوب نشود؟

نه! من اصلآ به یاد ندارم. می‌گویند سرخک عین یک عروس است که خودش را زیباپوش می‌کند و عاشق ساز و آواز است. حالا چه دوتار باشد چه نی‌نوازی. عاشق موسیقی است. سرخک این خصلت را دارد.

اولین جشنواره موسیقی سنتی ترکمن: