سرطان معده

هادی ناصری

دستگاه گوارش همان‌طور که پیشتر گفته شد وظیفه‌ی هضم و جذب غذا و مواد مورد نیاز بدن و قابل استفاده کردن انرژی برای بدن را دارد.

در قسمت‌های گذشته‌ی سلسله مطالب درآمدی بر سرطان، به بدخیمی دو عضو این دستگاه یعنی روده بزرگ و مری پرداختیم و اکنون به سرطان بخش مهم دیگری از لوله‌ی گوارش می‌پردازیم.

معده قسمتی از لوله‌ی گوارش است که مابین روده‌ی کوچک و مری قرار دارد. در حقیقت می‌توان این‌گونه گفت که معده بخش متسع شده‌ی لوله‌ی گوارش است که وظیفه‌ی اصلی آن هضم غذاست.

دو سر معده با دو دریچه محدود شده است. دریچه‌ای که مری را به معده وصل می‌کند یا «کاردیا» و دریچه‌ای که معده را به روده کوچک متصل می‌کند یا «پیلور».

چهار ناحیه‌ی آناتومیکی در معده وجود دارد: کاردیا در محل اتصال به مری، فوندوس (طاق معده)، بدنه و پیلور (محل اتصال به روده)

معده از لحاظ بافت‌شناسی از چند لایه مانند مخاط، زیرمخاط، عضله و لایه‌ی دربرگیرنده (سروز) تشکیل شده است. مخاط معده چین‌خورده است که این چین‌خوردگی به جمع و کوچک شدن آن در هنگام خالی بودن کمک شایانی می‌کند.

معده بافتی غده‌ای دارد که از آن انواع آنزیم‌ها و مواد هضم کننده‌ی غذا ترشح می‌شود. غذا پس از ورود به معده برای چند ساعت در آن توقف کرده و در این مدت دچار هضم شیمیایی و فیزیکی (با حرکات معده) می‌شود.

سپس برای هضم بیشتر و جذب، وارد روده کوچک می‌گردد. ترشح موکوس محافظتی غلیظ از برخی سلول‌های معده، مانع آسیب دیدن آن‌ها در برابر اسید می‌شود.

سرطان معده (Gastric Cancer یا Stomach Cancer‌) سرطان شایعی در سرتاسر جهان است که میزان آن در برخی کشورها چون ایران به مراتب بالاتر از متوسط جهانی است.

ژاپن، کره جنوبی، چین، شیلی و کاستاریکا میزان بالایی از مبتلایان را به خود اختصاص داده‌اند. محققان علت این امر را عادات و روش‌های غلط زندگی عنوان می‌کنند.

سرطان معده، چهارمین سرطان شایع دنیا و یکی از کشنده‌ترین سرطان‌ها محسوب می‌شود. در سال ۲۰۰۲ حدود ۹۳۰ هزار مورد جدید در سرتاسر دنیا شناسایی شد که از این میزان نزدیک به ۷۰۰ هزار نفر به کام مرگ رفته‌اند.

در ایالات متحده آمریکا، سالانه ۲۲ هزار مورد سرطان معده تشخیص داده می‌شود که بیش از ۱۱ هزار نفر از آن‌ها جان خود را از دست می‌دهند.

میزان بروز این سرطان در میان چینی‌ها بیش از دوبرابر سایر نقاط جهان است و بر اساس آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی در حدود نیمی از سرطان‌های معده جهان در چین کشف می‌شوند.

ضایعه‌ی سرطانی در معده که به صورت فرورفتگی بروز یافته است (منبع)

انواع سرطان معده:

سرطان معده بر دو نوع اصلی طبقه‌بندی می‌شود:

۱. آدنوکارسینوم نوع روده‌ای: این نوع از سرطان معده را به این علت نوع روده‌ای می‌خوانند که ضایعاتی شبیه به سرطان روده بزرگ به وجود می‌آورد.

به نظر می‌رسد این نوع از سرطان، از سلول‌های مخاطی معده به وجود می‌آید که در اثر التهاب مزمن دچار این تغییر شده‌اند. آدنوکارسینوم نوع روده‌ای در جمعیت‌های با خطر بالا شایع‌تر است.

این سرطان معمولاً پس از ۵۰ سالگی بروز می‌یابد. کارسینوم نوع روده‌ای در طی ۶۰ سال گذشته در ایالات متحده کاهش پیش رونده‌ای داشته است.

۲. آدنوکارسینوم منتشر: این نوع از سرطان معده نیز از سلول‌های مخاطی معده منشأ می‌گیرد اما مانند نوع قبل التهاب معده در آن نقشی ندارد و بیشتر تمایل دارد به صورت منتشر و تک سلولی یا گروه‌های کوچک سلولی گسترش پیدا کند.

سرطان منتشر در طی ۶۰ سال اخیر بر خلاف نوع روده‌ای تغییر مهمی نکرده است و در حال حاضر نیمی از سرطان‌های معده را تشکیل می‌دهد.

عامل خطرسازی که برای این سرطان ذکر می‌شود یک جهش نادر ارثی است و عکس حالت روده‌ای تقریباً عفونت باکتریایی (هلیکوباکتر پیلوری) و التهاب مزمن وجود ندارد.

مراحل سرطان معده:

سرطان معده پنج مرحله‌ی اصلی دارد:

مرحله‌ی صفر یا Insitu یا درجا: سرطان در لایه‌ی سطحی معده قرار دارد.

مرحله‌ی یک: سرطان به لایه‌ی زیر مخاط حمله کرده است.

مرحله‌ی دو: سرطان به لایه‌ی عضلانی معده گسترش یافته است.

مرحله‌ی سه: سرطان به لایه‌ی سروزی معده حمله کرده است اما به ارگان‌های اطراف گسترش نیافته است.

مرحله‌ی چهار: سرطان به ارگان‌ها و بافت‌های همجوار دست‌اندازی کرده است.

باکتری هلیکوباکتر پیلوری؛ یکی از عوامل افزایش دهنده‌ی خطر ابتلا به نوع روده‌ای سرطان معده (منبع)

عوامل ایجاد کننده:

به طور کلی عوامل خطرساز به این ترتیبند:

۱. رژیم غذایی: استفاده زیاد از غذاهای نمک‌سود شده، ترشیجات، مواد غذایی دودی و حاوی نگهدارنده (مانند انواع کنسرو) به دلیل آزردن معده و داشتن مواد سرطان‌زا خطر ابتلا به سرطان معده را بالا می‌برند.

۲. سیگار: مانند دیگر سرطان‌ها خطر ابتلا به این سرطان خصوصاً انواعی را که در ابتدای معده واقع شده‌اند، نیز به شدت افزایش می‌دهد.

۳. الکل: مصرف الکل به دلیل سمی بودن آن خطر ابتلا به انواع سرطان‌های دستگاه گوارش را چندین برابر افزایش می‌دهد.

۴. هلیکوباکتر پیلوری (Helicobacter pylori): این باکتری تقریباً تنها باکتری است که می‌تواند در معده زنده بماند. خواص ریخت‌شناسی و رفتاری این باکتری به آن در زنده ماندن در شرایط اسیدی معده کمک می‌کند.

هلیکوباکتر پیلوری عامل اصلی زخم‌های معده است و با این خاصیت، خطر دچار شدن به سرطان معده را ۵۰ درصد افزایش می‌دهد. تخمین زده می‌شود که حدود نیمی از جمعیت جهان به این باکتری آلوده‌اند اما این تعداد لزوماً به سرطان معده مبتلا نخواهند شد.

۵. سابقه جراحی معده: جراحی چه برای کنترل زخم‌ها و برداشتن پولیپ‌های معده و چه برای کوچک کردن حجم معده در افراد دارای اضافه وزن، احتمال ابتلا به سرطان را بالا می‌برد.

تا به امروز دلیل این امر را تغییر PH طبیعی معده و درپی آن تغییرات سلول‌های معدی در جهت سرطانی شدن ذکر کرده‌اند.

دیگر عوامل دخیل عبارتند از: ژنتیک، نژاد، چاقی، پرتوهای یونیزان، سن (در افراد بالای ۵۰ سال میزان ابتلا بسیار بالاست) و جنسیت (در مردان حدود دو برابر بیشتر از زنان دیده می‌شود).

مواد نگهدارنده در غذاهای آماده و کنسروی با بروز سرطان در معده مرتبطند (منبع)

علایم:

سرطان معده معمولاً بدون علامت است و تنها با بررسی‌های دقیق و مکرر در افراد در معرض خطر قابل تشخیص است.

متأسفانه در بیش از نیمی از حالات پیشرفته، علامتی مشاهده نمی‌شود و سرطان هنگامی تشخیص داده می‌شود که دست‌اندازی کرده است. برخی علایم به شرح زیرند:

۱. کاهش وزن و اشتها (علامت بارز اولیه)

۲. درد معده، درد شکم و احساس سوزش سر ِدل که برخی مواقع مبهم است.

۳. احساس پر بودن معده حتی پس از صرف مقادیر اندک غذا

۴. علایم مربوط به سوء هاضمه مانند تهوع، استفراغ و گاهاً آروغ زدن بیش از حد.

۵. تورم معده

تشخیص و درمان:

برای تشخیص همانند دیگر بدخیمی‌ها از روش‌های مختلف عکس‌برداری می‌توان بهره برد اما برای تشخیص قطعی باید نمونه‌برداری توسط اندوسکوپی انجام شود.

درمان به وضعیت بیمار بستگی دارد اما از جراحی، شیمی درمانی و پرتو درمانی استفاده می‌شود:

۱. جراحی: معمول‌ترین راه درمان است. باید توجه کرد که جراحی هنگامی امکان‌پذیر است که ضایعه برای جراح قابل دسترس باشد و به طور گسترده به سایر نقاط دست‌اندازی نکرده باشد.

عقده‌های لنفاوی مجاور نیز به همراه بخشی از بافت سالم برداشته می‌شوند اما برداشتن وسیع عقده‌های لنفی نه تنها طول عمر بیمار را افزایش نمی‌دهد بلکه عوارض بیشتری را برای او پدید می‌آورد.

گاهی اوقات بخشی از پانکراس و روده نیز به همراه ضایعه برداشته می‌شوند. جراحی در کمتر از ۴۰ درصد موارد موفقیت‌آمیز بوده و در موارد پیشرفته تنها درمان حمایتی و علامتی محسوب می‌شود. سرطان می‌تواند تا هشت سال پس از جراحی عود کند.

۲. شیمی درمانی: در این سرطان، شیمی درمانی معمولاً برای کاهش حجم ضایعه به کار می‌رود تا پاک‌سازی ضایعه از بدن.

۳. پرتو درمانی: سرطان معده تقریباً در برابر پرتوها مقاوم است و به پرتو درمانی پاسخ مفید و مثبتی نمی‌دهد بنابراین از آن با احتیاط کامل برای تسکین درد بیمار استفاده می‌شود.

سرطان معده (منبع)

پیشگیری:

همان‌طور که گفته شد استفاده از غذاهای نمک‌سود شده، ترشیجات، مواد غذایی دودی و حاوی نگهدارنده خطر ابتلا را بالا می‌برند.

نگهدارنده‌هایی چون نیتریت‌ها که به طور وسیع در تهیه‌ی سوسیس و کالباس به کار می‌روند، نگهدارنده‌های غذاهای کنسروی، مواد چندبار سرخ شده و روغن‌های چندبار مصرف شده؛ همه در بروز سرطان معده دخیل‌اند.

مواد سرطان‌زای نیتروزآمین و بنزوپیرین موجود در دود، باعث جهش سلول‌ها می‌شوند. مواد و غذاهای سوخته نیز با افزایش رشد و تکثیر باکتری هلیکوباکتر پیلوری شانس ابتلا به این سرطان را افزایش می‌دهند که با پرهیز از این موارد می‌توان از خطر ابتلا کاست.

ترک سیگار و الکل، مصرف میوه‌جات و سبزیجات و غلات حاوی فیبر، مصرف ویتامین C (که نقش تحکیم مخاطات را دارد) می‌توانند در پیشگیری از این سرطان موثر باشند.

کاهش مصرف نمک طعام نیز خطر بروز سرطان معده را کاهش می‌دهد. محققان حدس می‌زنند دلیل این امر در نقش التهاب‌زای نمک در دستگاه گوارش از جمله معده باشد.

منابع:

۱. آسیب‌‌شناسی اختصاصی رابینز، به نظارت و تدوین دکتر مسلم بهادری، انتشارات اندیشه‌ی رفیع، صص ۳۱۱ تا ۳۱۳

۲. مرکز ملی سرطان آمریکا
۳. مرکز تحقیقات سرطان انگلستان

۴. سرطان معده

۵. پزشکان بدون مرز

۶. امدیسن

۷. ویکی‌پدیا

۸. دانشگاه علوم پزشکی تهران